Tα άλματα της Ευρώπης στην επιστήμη και την τεχνολογία την εποχή της αποικιοκρατίας οδήγησαν στην πολιτική και οικονομική κυριαρχία της. Η σύγχρονη επιστήμη οικοδομήθηκε στη βάση ενός συστήματος εκμετάλλευσης εκατομμυρίων ανθρώπων, το οποίο συνετέλεσε τα μέγιστα στη διατήρηση του αποικιοκρατικού καθεστώτος, με τρόπους που επηρέασαν καθοριστικά το πώς οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται τις άλλες φυλές και χώρες
Ο Sir Ronald Ross είχε μόλις επιστρέψει από μία αποστολή στη Σιέρα Λεόνε. Ο Βρετανός γιατρός είχε αφιερωθεί στην έρευνα για την αντιμετώπιση της ελονοσίας που σκότωνε τους Βρετανούς αποίκους στην αφρικανική αυτή χώρα και τον Δεκέμβριο του 1899 είχε δώσει διάλεξη στο Εμπορικό Επιμελητήριο του Λίβερπουλ. Σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής, ο γιατρός υποστήριξε στην ομιλία εκείνη ότι «τον επόμενο αιώνα, η επιτυχία του ιμπεριαλισμού θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την επιτυχία του μικροσκοπίου».
Ο Ross, ο οποίος το 1902 τιμήθηκε με το Νόμπελ Ιατρικής για την έρευνα του στην ελονοσία, θα αρνούνταν αργότερα ότι αναφερόταν συγκεκριμένα στην έρευνα του. Αλλά η επισήμανση του συνοψίζει με τον πλέον σαφή τρόπο πόσο άρρηκτα συνδεδεμένη ήταν η δράση των Βρετανών επιστημόνων με τα σχέδια της Βρετανικής Αυτοκρατορίας για κυριαρχία στο ένα τέταρτο του πλανήτη (στο ύψιστο σημείο της δύναμής της, λεγόταν ότι «ο ήλιος δεν δύει ποτέ στην Βρετανική Αυτοκρατορία», επειδή η εξάπλωσή της σε όλα σχεδόν τα γεωγραφικά μήκη του κόσμου σήμαινε ότι ο ήλιος πάντα έλαμπε σε τουλάχιστον ένα από τα πολυάριθμα εδάφη της).
Ο Ross ήταν καθαρόαιμο τέκνο της: Είχε γεννηθεί στην Ινδία και είχε εργαστεί εκεί ως χειρουργός του αυτοκρατορικού στρατού. Όταν χρησιμοποίησε το μικροσκόπιο για να προσδιορίσει τον τρόπο με τον οποίον μεταδίδεται η ελονοσία, συνειδητοποίησε ότι η ανακάλυψή του εμπεριείχε τη σιωπηλή υπόσχεση για τη διαφύλαξη της υγείας των βρετανικών στρατευμάτων και των κυβερνητικών αξιωματούχων στις τροπικές περιοχές. Γεγονός που θα επέτρεπε στη Βρετανία περαιτέρω επέκταση και εδραίωση των υπερπόντιων κτήσεων της.
Τα λόγια του Ross υπονοούσαν όμως, και κάτι ακόμη: Τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει το αφήγημα ότι ο ιμπεριαλισμός έχει ηθικό έρεισμα επειδή αντικατοπτρίζει την «καλή θέληση» της Βρετανίας προς τους γηγενείς, υπονοώντας ότι οι επιστημονικές γνώσεις μπορούσαν εν δυνάμει να προσανατολιστούν στην προώθηση ενός καλύτερου επιπέδου δημόσιας υγείας προς όφελος των λαών των αποικιών. Ότι δηλαδή, η αυτοκρατορία είναι ένα καλών προθέσεων, ανιδιοτελές καθεστώς. Όπως το περιέγραψε ο συμπατριώτης του, επίσης βραβευμένος με Νόμπελ (Λογοτεχνίας) ποιητής Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (και επίσης γεννημένος στην Ινδία) ήταν «ευθύνη του λευκού ανθρώπου» να φέρει τον εκσυγχρονισμό και την πολιτισμένη διακυβέρνηση στις αποικίες.
Από τη γέννησή της -περίπου την ίδια εποχή που οι Ευρωπαίοι κυριαρχούσαν στον κόσμο- η σύγχρονη δυτική επιστήμη συνδέθηκε στενά με την αποικιοκρατία, κυρίως με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό. Και η κληρονομιά αυτή -της αποικιοκρατίας- εξακολουθεί, σύμφωνα με το theconversation.com, να διαπερνά τις αντιλήψεις της μέχρι σήμερα. Απόδειξη είναι ότι, τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες φωνές διατυπώνουν το αίτημα για τον «αποχρωματισμό» της από κάθε ίχνος αποικιοκρατικής διάστασης.
Το «ευγενικό δώρο» της επιστήμης
Όταν ένας σκλάβος σε φυτεία της Τζαμάικα στις αρχές του 18ου αιώνα βρέθηκε με ένα δήθεν δηλητηριώδες φυτό, οι Ευρωπαίοι αφέντες του δεν έδειξαν κανένα έλεος. Η υποψία και μόνο ότι ήταν «εργαλείο συνωμοσίας» που χρησιμοποίησε για να προκαλέσει αναταραχή στη φυτεία, αντιμετωπίστηκε με την αναμενόμενη σκληρότητα: Ο άνθρωπος εκτελέστηκε διά απαγχονισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι, τα ιστορικά αρχεία δεν αναφέρουν ούτε το όνομά του. Η εκτέλεση του θα είχε λησμονηθεί αν δεν γινόταν η επιστημονική έρευνα που ακολούθησε. Περίεργοι για το φυτό, οι Ευρωπαίοι στη φυτεία κατέληξαν ότι μόνο δηλητηριώδες δεν ήταν. Το Apocynum erectum διέθετε φαρμακευτικές ιδιότητες και θεωρήθηκε ιδανικό για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων -όπως λειχήνες, θηλώματα, αλλά και οιδήματα. Όπως αναφέρει ο ιστορικός Pratik Chakrabarti σε βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα, το περιστατικό αυτό είναι ένα τυπικό παράδειγμα του πώς στην εποχή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας η εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης πήγαινε χέρι χέρι με την εκμετάλλευση.
Σύμφωνα με τους ιμπεριαλιστές και τους σύγχρονους υπερασπιστές της πολιτικής επέκτασης και ελέγχου, η επιστήμη και ειδικά η ιατρική ήταν ανάμεσα στα «ευγενικά δώρα» που χάρισαν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες στις αποικίες τους. Σύμφωνα με την κυρίαρχη ιδεολογία του 19ου αιώνα οι επιστημονικές επιτυχίες της Δύσης ήταν ακόμη μία απόδειξη ότι οι μη Ευρωπαίοι ήταν πνευματικά κατώτεροι, οπότε έπρεπε να αποικιστούν.
Στο τεράστιας επιρροής δοκίμιο του 1835 με τίτλο «Minutes on Indian Education», ο Βρετανός ιστορικός και πολιτικός Τόμας Μακόλεϊ -αντιπροσωπευτική φυσιογνωμία της βικτοριανής κοινωνίας- «κατήγγειλε» τις ινδικές γλώσσες επειδή δεν είχαν επιστημονικές λέξεις. Υποστήριξε επίσης ότι γλώσσες όπως τα σανσκριτικά και τα αραβικά έφεραν «στείρες, χρηστικές γνώσεις», ήταν γεμάτες από «τερατώδεις δεισιδαιμονίες», «ψευδή ιστορία, ψευδή αστρονομία, ψευδο-ιατρική».
Παρόμοιες απόψεις δεν είχαν μόνο οι κυβερνητικοί υπάλληλοι στις αποικίες, αλλά και μέλη της επιστημονικής κοινότητας. Ο εξέχων επιστήμονας Sir Francis Galton ισχυριζόταν ότι «το μέσο διανοητικό επίπεδο της νέγρικης φυλής είναι δύο βαθμούς κάτω από το δικό μας (το αγγλοσαξονικό)». Ακόμη και ο Δαρβίνος έλεγε ότι οι «φυλές των αγρίων» όπως «οι νέγροι και οι Αυστραλοί» ήταν πιο κοντά στις γορίλες από ό,τι οι λευκοί Καυκάσιοι.
Η (βρετανική) επιστήμη του 19ου αιώνα χτίστηκε στη βάση ενός «παγκόσμιου ρεπερτορίου» πληροφοριών και δειγμάτων που συλλέχθηκαν από κάθε γωνιά των αποικιών.
Οι «αυτοκρατορικές συλλογές»
Οι κορυφαίοι δημόσιοι επιστημονικοί οργανισμοί της αυτοκρατορικής Βρετανίας, όπως οι Βασιλικοί Βοτανικοί Κήποι στο Kew και το Βρετανικό Μουσείο, καθώς και οι εθνογραφικές εκθέσεις με τους «εξωτικούς ανθρώπους», βασίστηκαν σε ένα παγκόσμιο δίκτυο συνεργατών – συλλεκτών από τις αποικίες. Μέχρι το 1857, το Μουσείο Ζωολογίας του Λονδίνου της Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών είχε αγοράσει δείγματα εντόμων από ολόκληρο τον αποικιακό κόσμο, από την Κεϋλάνη και την Ινδία μέχρι την Ιάβα και το Νεπάλ. Το μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βρετανίας ιδρύθηκε με την προσωπική συλλογή του γιατρού και φυσιολόγου Sir Hans Sloane. Για να συγκεντρώσει τα χιλιάδες αυτά δείγματα, ο Sloane συνεργάστηκε στενά με τις εταιρείες των Ανατολικών Ινδιών, της Νότιας Θάλασσας και της Αφρικής, οι οποίες συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.
Οι επιστήμονες που στήριξαν την έρευνα τους σε αυτά σπανίως ήταν μοναχικές ιδιοφυίες κλεισμένες σε εργαστήρια, αδιάφορες για την πολιτική και την οικονομία της αυτοκρατορίας. Ο Δαρβίνος στο πλοίο «Beagle» και ο νεαρός βοτανολόγος Τζόζεφ Μπανκς με το «Endeavour» ακολούθησαν τις θάλασσες της εξερεύνησης που άνοιξαν τον δρόμο των κτήσεων. Άλλοι πάλι έκαναν σταδιοδρομία εξυπηρετώντας αμιγώς τις ανάγκες του εν λόγω συστήματος. Το πρώιμο ανθρωπολογικό έργο για τη Βρετανική Ινδία με τίτλο «Οι Φυλές και οι κάστες της Βεγγάλης» του Sir Herbert Hope Risley, που δημοσιεύθηκε το 1891, προέκυψε μετά από τις τεράστιες διοικητικού χαρακτήρα «ταξινομήσεις» του πληθυσμού της πιο σημαντικής βρετανικής αποικίας.
Οι επιχειρήσεις χαρτογράφησης, όπως στην περίπτωση της Μεγάλης Τριγωνομετρικής Έρευνας στη Νότια Ασία (μέρος της χαρτογράφησης της Ινδίας) έγιναν για να εξυπηρετήσουν τις εμπορικές και στρατιωτικές εκστρατείες στα άγνωστα, αχαρτογράφητα για τους Δυτικούς μέρη των αποικιών. Οι γεωλογικές έρευνες του Sir Roderick Murchison σε όλον τον κόσμο αφορούσαν τη συλλογή πληροφοριών για τα προς εκμετάλλευση ορυκτά, αλλά και την τοπική πολιτική.
Οι προσπάθειες για περιορισμό επιδημικών ασθενειών όπως η πανώλη, η ευλογιά και η χολέρα κατέληξαν στην επιβολή περιορισμών στους γηγενείς, από τη διατροφή μέχρι τις μετακινήσεις τους. Οι περιορισμοί αυτοί άνοιξαν μια πολιτική επί της ουσίας διαδικασία που ο ιστορικός David Arnold ονόμασε «αποικισμό του σώματος». Έχοντας υπό τον απόλυτο έλεγχο τους, όχι «απλά» τις χώρες, αλλά και τους ίδιους τους ανθρώπους, οι αποικιοκράτες έκαναν την ιατρική όπλο της αυτοκρατορικής κυριαρχίας.
Στην πολιτική επέκτασης, εδραίωσης και καταστολής επιστρατεύθηκαν -όπως συμβαίνει πάντα- και οι νέες τεχνολογίες. Οι φωτογραφίες διαφορετικών ομάδων γηγενών χρησιμοποιήθηκαν για τη θεωρία των στερεοτύπων όσον αφορά τη φυσιολογία και τη φυλή. Τα ατμόπλοια ήταν κομβικής σημασίας στην εξερεύνηση των Δυτικών στην Αφρική στα μέσα του 19ου αιώνα. Η καινοτομία των ασύρματων εκπομπών ραδιοκυμάτων στη δεκαετία του 1890 προέκυψε από την ανάγκη της Βρετανίας να βρει λύσεις για τις επικοινωνίες μεγάλων αποστάσεων κατά τη διάρκεια του πολέμου της Νοτίου Αφρικής.
Αυτοί είναι μόνο λίγοι από τους τρόπους με τους οποίους κατέστησαν δυνατά τα άλματα της Ευρώπης στην επιστήμη και την τεχνολογία κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και οδήγησαν στην πολιτική και οικονομική κυριαρχία της στον υπόλοιπο κόσμο. Η σύγχρονη επιστήμη οικοδομήθηκε έχοντας στον πυρήνα της ένα σύστημα εκμετάλλευσης εκατομμυρίων ανθρώπων, το οποίο συνετέλεσε τα μέγιστα στη διατήρηση του καθεστώτος αυτού, με τρόπους που επηρέασαν καθοριστικά το πώς οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται τις άλλες φυλές και χώρες. Επιπλέον, η «αποικιακή κληρονομιά» υπάρχει ακόμη, καθώς συνεχίζει να διαμορφώνει τις τάσεις στην επιστήμη.
Η σύγχρονη αποικιακή επιστήμη
Με το επίσημο τέλος της αποικιοκρατίας άρχισε να γίνεται σαφές ότι, η επιστημονική πείρα που οικειοποιήθηκαν οι Ευρωπαίοι προήλθε από πολλές διαφορετικές χώρες και έθνη. Ωστόσο, οι πρώην αποικιοκράτες εξακολουθούν να πλασάρονται ως σχεδόν αυτονόητα ανώτεροι από τους συναδέλφους τους στις κάποτε αποικίες όσον αφορά τις επιστημονικές μελέτες.
Οι στατιστικές σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής των ερευνών σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελούν τεκμήρια: Η επιστημονική ιεραρχία που δημιουργήθηκε την εποχή της αποικιοκρατίας υφίσταται ακόμη. Η ετήσια κατάταξη των πανεπιστημίων δημοσιεύεται ως επί το πλείστον από τον δυτικό κόσμο και ευνοεί τα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Δύσης. Οι επιθεωρήσεις επιστημονικών δημοσιεύσεων σε διάφορους κλάδους της επιστήμης ανήκουν κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη. Εν ολίγοις, ο κραυγαλέος επιστημονικός ρατσισμός του 19ου αιώνα έχει παραχωρήσει τη θέση στην αντίληψη ότι η χρηματοδότηση και οι υποδομές προορίζονται μόνο για την «αριστεία». Εξαιτίας αυτού, οι επιστήμονες στο μεγαλύτερο μέρος της Ασίας, της Αφρικής και της Καραϊβικής, είτε βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα, είτε εξαρτώνται από την επιστημονική τεχνογνωσία και την οικονομική βοήθεια του «ανεπτυγμένου κόσμου».
Σύμφωνα με μελέτη του 2009 περίπου το 80% των ερευνών στην Κεντρική Αφρική διεξάγονται σε συνεργασία με ξένο επιστημονικό προσωπικό. Με εξαίρεση τη Ρουάντα, όλες οι αφρικανικές χώρες συνεργάζονται κατά κύριο λόγο με τους πρώην αποικιοκράτες τους, οι οποίοι με τη σειρά τους διαμορφώνουν τα επιστημονικά δεδομένα στην ήπειρο. Δίνουν προτεραιότητα στην έρευνα που αφορά τοπικά θέματα σχετικά με την υγεία -κυρίως τις μολυσματικές και τροπικές ασθένειες- αποθαρρύνοντας τους Αφρικανούς επιστήμονες να εκπονήσουν έρευνες πάνω σε μία ευρύτερη γκάμα πεδίων, όπως αυτονόητα κάνουν οι συνάδελφοι τους στη Δύση.
Η περίπτωση του Καμερούν είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίον ο συνηθέστερος ρόλος που ανατίθεται στους ντόπιους επιστήμονες είναι η συλλογή και επιτόπια εργασία πεδίου. Την ανάλυση δεδομένων και καταγραφή συμπερασμάτων αναλαμβάνουν οι «ξένοι συνεργάτες». Μελέτη του 2003 με αντικείμενο τις διεθνείς συνεργασίες σε τουλάχιστον 48 αναπτυσσόμενες χώρες ανέφερε ότι οι ντόπιοι επιστήμονες διεξάγουν «επιτόπια έρευνα στη χώρα τους για λογαριασμό ξένων ερευνητών».
Στην ίδια μελέτη αναφέρεται επίσης ότι το 60% - 70% των επιστημόνων στις ανεπτυγμένες χώρες δεν αναγνωρίζουν τους συνεργάτες τους σε φτωχότερες χώρες ως συν-συγγραφείς των ερευνών -παρά το γεγονός ότι όπως υποστήριξαν αργότερα οι έρευνες είναι αποτέλεσμα στενής συνεργασίας.
Δυσπιστία και αντίσταση
Οι ξένοι που εργάζονται στην υγειονομική περίθαλψη -όπως στις διεθνείς οργανώσεις- περιβάλλουν ακόμη τη δράση τους με την αίγλη της ανώτερης «επιστημονικής κουλτούρας». Συνεπώς, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι σχέσεις μεταξύ του εξειδικευμένου ξένου προσωπικού και του τοπικού πληθυσμού χαρακτηρίζονται συχνά από δυσπιστία.
Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των εκστρατειών για την εξάλειψη της ευλογιάς τη δεκαετία του 1970 και της πολιομυελίτιδας κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες στη Νότια Ασία, οι εκπρόσωποι του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας όχι μόνο αντιμετώπισαν μεγάλες δυσκολίες στην ανεύρεση πρόθυμων εθελοντών, αλλά κατά περίπτωση και αντιδράσεις από τους ντόπιους, κυρίως για θρησκευτικούς λόγους. Η δυσπιστία και η καχυποψία επιτάθηκαν με τη στενή παρακολούθηση κοινοτήτων ολόκληρων, την προσφορά αμοιβής σε όσους «εντόπιζαν» κρυμμένους ασθενείς και τις περιπολίες από σπίτι σε σπίτι, που παρέπεμπαν στις αποικιακές πολιτικές ελέγχου της πανώλης.
Οι πολυεθνικέςς φαρμακευτικές της Δύσης διαδραματίζουν τον δικό τους ρόλο, διεξάγοντας αμφίβολες κλινικές δοκιμές στον αναπτυσσόμενο κόσμο όπου, όπως λέει και η βραβευμένη δημοσιογράφος επιστημονικών θεμάτων, Sonia Shah, «η εποπτεία είναι ελάχιστη και οι απελπισμένοι ασθενείς άφθονοι». Το ζήτημα εγείρει ερωτήματα ηθικής τάξης σχετικά με το κατά πόσον οι πολυεθνικές καταχρώνται την οικονομική αδυναμία των πρώην αποικιών -πέρα από το κέρδος και- προς όφελος της ιατρικής έρευνας.
Η εικόνα της επιστήμης από την εποχή της αποικιοκρατίας ως τομέα κυριαρχίας των λευκών παραμένει αναλλοίωτη και εξακολουθεί να διαμορφώνει τη σύγχρονη επιστημονική πρακτική. Οι πολίτες εκτός δυτικού κόσμου υποεκπροσωπούνται στις επιστημονικές θέσεις εργασίας, ενώ θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι στην πορεία της σταδιοδρομίας τους βρίσκονται αντιμέτωποι με διακρίσεις και εμπόδια.
Το viral βίντεο και η «κατάργηση» της επιστήμης
Τον Οκτώβριο του 2016 ένα βίντεο στο YouTube στο οποίοι φοιτητές συζητούσαν για την αποαποικιοποίηση της επιστήμης έγινε -παραδόξως- viral. Το βίντεο που είχε πάνω από 1 εκατ. προβολές δείχνει μία φοιτήτρια από το Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν να μιλά για την κατάργηση της επιστήμης στο σύνολό της και την επανεκκίνηση της με τρόπο που να μην περιλαμβάνει τις δυτικές προοπτικές και εμπειρίες.
Με σημείο αναφοράς την καμπάνια «Rhodes Must Fall» που αφορούσε το κληροδότημα του Σέσιλ Ρόουντς (1853 – 1902) στο Πανεπιστήμιο, οι φοιτητές του Κέιπ Τάουν εμπνεύστηκαν το σύνθημα «science must fall» (η επιστήμη πρέπει να πέσει).
Επιχειρηματίας και πολιτικός, ο ένθερμος υποστηρικτής του ιμπεριαλισμού, Σέσιλ Ρόουντς υπήρξε πρωθυπουργός του Cape Colony και βασικό στέλεχος εταιρείας εξόρυξης και εμπορίας διαμαντιών. Πίστευε ότι οι Άγγλοι ήταν «η ανώτερη φυλή». «… Είμαστε η πρώτη φυλή στον κόσμο, και όσο μεγαλύτερο τμήμα του κόσμου κατοικούμε, τόσο το καλύτερο για την ανθρώπινη φυλή», διακήρυττε το 1877. Έχοντας σπουδάσει στην Οξφόρδη, ο Ρόουντς άφησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στο πανεπιστήμιο για υποτροφίες σε ξένους φοιτητές -και το άγαλμά του να κοσμεί την είσοδο του Oriel College. Το άλλο ήταν στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου