Τι είναι και τι δεν είναι πολιτισμός

Το 1988 ο Μάνος Χατζιδάκις είχε δηλώσει στη Μαρία Ρεζάν: «[...] γίνεται μεγάλη προπαγάνδα για κάποιο πολιτισμό που δεν τον βλέπω. Είδα σημαντικές προσωπικότητες. Αλλ’ αυτό δεν σημαίνει πως έχουμε και πολιτισμό. Την ανυπαρξία πολιτισμού, άλλωστε, αποδεικνύει και η ύπαρξη υπουργείου Πολιτισμού... Τα υπουργεία Πολιτισμού είναι μία κληρονομιά απολυταρχικών καθεστώτων. Παλαιότερα δεν υπήρχε υπουργείο Πολιτισμού. Υπήρχε υπουργείο Παιδείας. Από την ώρα που τα απολυταρχικά καθεστώτα ανακάλυψαν τη σημασία του πώς να καθοδηγούν και πώς να επιβάλλουν πολιτισμό, έφτιαξαν και ομώνυμο υπουργείο. Με πρώτο διδάξαντα τον Γκαίμπελς...»

Προ ημερών, σε κοινή συνέντευξη Τύπου της υπουργού Πολιτισμού κ. Μενδώνη και του κυβερνητικού εκπροσώπου κ. Πέτσα, η «Εφ.Συν.» ζήτησε από τους υπουργούς να σχολιάσουν τη δήλωση του Σταύρου Ξαρχάκου, ο οποίος είχε πει, λίγες μέρες νωρίτερα, πως υπήρχε «παντελής έλλειψη πολιτιστικής πολιτικής και καμία πρόνοια για τους ανθρώπους της τέχνης» στο προεκλογικό πρόγραμμα της Νέας Δημοκρατίας. Η αντίδραση των δύο υπουργών ήταν χαρακτηριστική: ο μεν κ. Πέτσας είπε πως «φαίνεται ότι οι πολίτες είχαν διαφορετική άποψη στις εκλογές της 7ης Ιουλίου όσον αφορά το συνολικό πρόγραμμα της Ν.Δ., επομένως και του πολιτισμού. Γι’ αυτό σήμερα είναι πρωθυπουργός ο Κυριάκος Μητσοτάκης. [...] Το ίδιο θα γίνει και στις επόμενες εκλογές, όταν θα φτάσουμε στο τέλος της τετραετίας και θα ζητήσει την εμπιστοσύνη του ελληνικού λαού», ενώ η υπουργός Πολιτισμού απλώς έκανε μια γκριμάτσα.

Δεν ξέρω γιατί, αλλά αυτός ο μορφασμός της κυρίας υπουργού μού θύμισε αυτή την «ανυπαρξία πολιτισμού, που αποδεικνύεται από την ύπαρξη υπουργείου Πολιτισμού», που έλεγε κι ο Μάνος Χατζιδάκις. Να θυμίσω πως τη θέση, όπου κάθεται σήμερα η κυρία Μενδώνη, ελάμπρυναν με την παρουσία τους πολιτικοί ογκόλιθοι όπως ο κ. Μιχάλης Λιάπης... Η αλήθεια είναι πως το υπουργείο Πολιτισμού, παρόλο που ο πολιτισμός είναι «η βαριά βιομηχανία μας», όπως είχε δηλώσει η Μελίνα Μερκούρη, πάντα θεωρούνταν ένα από τα παρακατιανά χαρτοφυλάκια και δινόταν από τον εκάστοτε πρωθυπουργό σε εντελώς άσχετα με τον πολιτισμό στελέχη του κόμματος, που ήταν «υποχρεωμένος» να υπουργοποιήσει. Εκτός από τον κ. Λιάπη, ο Κώστας Καραμανλής είχε δώσει το υπουργείο Πολιτισμού στον Γιώργο Βουλγαράκη και στον Αντώνη Σαμαρά, ενώ ο Κωνσταντίνος Σημίτης παλιότερα είχε χρίσει υπουργούς Πολιτισμού τον Θεόδωρο Πάγκαλο και τον Ευάγγελο Βενιζέλο...

Τέλος πάντων, όλος αυτός ο ντόρος περί πολιτισμού έφερε ξανά στο προσκήνιο την ίδια τη λέξη. Από πού προέρχεται, λοιπόν, και τι σημαίνει; Να πούμε αρχικά πως ο όρος «πολιτισμός», όπως τον εννοούμε σήμερα, είναι η απόδοση, από τον Αδαμάντιο Κοραή, του γαλλικού όρου «civilization». Αυτό το γαλλικό «σιβιλιζασιόν» προέρχεται από το λατινικό «civis», που σημαίνει τον πολίτη, αυτόν που ζει στην «civitas», δηλαδή στην πόλη. Ο Διδάσκαλος του Γένους και πρωτεργάτης του Ελληνικού Διαφωτισμού ταύτισε την έννοια του πολιτισμού με τα ανώτερα προϊόντα του τρόπου ζωής μιας κοινότητας, προϊόντα που έχουν να κάνουν με την υψηλή τέχνη, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες.

Ομως η αρχική σημασία του όρου, λέει το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, είναι «δημόσια διοίκηση», καθώς το «πολιτισμός» παράγεται από τον πολίτη, αυτόν που συμμετέχει στα κοινά. Στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, η λέξη περιέγραψε την ευγένεια και την κομψότητα των τρόπων ενός ανθρώπου της πόλης, όπως ακριβώς το «αστείο» είναι ο πνευματώδης λόγος ενός ανθρώπου του άστεως.

Τώρα, τι σημαίνει ακριβώς «πολιτισμός», είναι μεγάλη κουβέντα. Το Λεξικό τον ορίζει αρχικά ως το σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων κοινωνικού συνόλου, μετά είναι το σύνολο των πνευματικών δημιουργημάτων του ανθρώπου σε ορισμένη χώρα ή εποχή, είναι ο βαθμός ανάπτυξης των υλικών και πνευματικών συνθηκών της κοινωνικής ζωής, είναι τα εκλεπτυσμένα ήθη και η πνευματική ανάπτυξη στη συμπεριφορά, στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, στην αισθητική έκφραση και στον τρόπο ζωής, ενώ πολιτισμός είναι και το σύνολο των πνευματικών δραστηριοτήτων ενός κοινωνικού συνόλου, όπως είναι η διανόηση και οι Καλές Τέχνες.

Είναι φανερό πως ο πολιτισμός είναι μια λέξη-ομπρέλα, κάτω από την οποία στεγάζονται πολλοί άνθρωποι με πολλές προθέσεις, και όχι πάντα πολιτισμένες. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι της Δύσης, που θεωρούνται πολιτισμένοι, δεν δίστασαν στη μακροχρόνια ιστορία τους να υφαρπάξουν τον πλούτο λιγότερο πολιτισμένων λαών με φωτιά και σίδερο, για να αρδεύσουν τη δική τους πολιτιστική άνθηση. Το 1958 στο πολιτισμένο Βέλγιο διοργανώθηκε για τελευταία (ευτυχώς) φορά το δημόσιο θέαμα ενός ζωολογικού κήπου με ανθρώπους, από τη βελγική αποικία στο Κονγκό, το «Κongorama», όπου οι πολιτισμένοι Βέλγοι μπορούσαν να θαυμάσουν ένα αληθινό χωριό αληθινών απολίτιστων βαρβάρων... Διαμετρικά αντίθετη με τη βελγική άποψη περί πολιτισμού ήταν η προσέγγιση της Αμερικανίδας ανθρωπολόγου Μάργκαρετ Μιντ. Οταν ρωτήθηκε ποιο ήταν το πρώτο σημάδι πολιτισμού, αυτή απάντησε πως ήταν «ένα μηριαίο οστό 15.000 ετών, το οποίο όμως είχε σπάσει κι έπειτα είχε θεραπευθεί, και όχι κάποιο εργαλείο, σκεύος ή λατρευτικό αντικείμενο, γιατί, στο ζωικό βασίλειο, όταν σπας το πόδι σου, πεθαίνεις. Δεν μπορείς να τρέξεις για να γλιτώσεις, ούτε να πας στο ποτάμι να πιεις νερό, ούτε να αναζητήσεις τροφή. Κανένα ζώο δεν επιβιώνει με σπασμένο πόδι, τον χρόνο που χρειάζεται το οστό για να δέσει. Ενα μηριαίο οστό που έχει θεραπευθεί είναι απόδειξη ότι κάποιος αφιέρωσε χρόνο για να μείνει μαζί με εκείνον που έπεσε, έδεσε την πληγή, τον μετέφερε σε ασφαλές μέρος, του έφερε τροφή και νερό και τον βοήθησε να αναρρώσει. Γι’ αυτό, το σημείο στο οποίο αρχίζει ο πολιτισμός είναι η βοήθεια σε κάποιον που έχει ανάγκη».

Ισως θα ήταν πιο αποτελεσματικό να ορίσουμε τι δεν είναι πολιτισμός: Ας πούμε, το να υποτιμάς τους ανθρώπους που τον παράγουν. Και σίγουρα δεν είναι πολιτισμός να εγκαταλείπονται οι τύχες του πολιτισμού σε πρωθυπουργικούς εξαδέλφους που κυκλοφορούν με πλαστές πινακίδες ή κυρίες που μορφάζουν on camera.