«Ολη νύχτα οι μελλοθάνατοι τραγουδούσαν»

Ελευθεροτυπία, Σάββατο 8 Ιουνίου 2013

Του ΓΙΑΝΝΗ ΣΤΑΜΟΥ

«Οταν ήταν ημέρα εκτέλεσης, κατά τις 7-8 το πρωί, ακούγαμε τον μεταλλικό ήχο από τις πόρτες και αναρωτιόμασταν ποια θα πάρουν. Δεν είχαμε πάντα τη δυνατότητα να βλέπουμε από τα παράθυρα. Μπορούσαμε όμως να ακούμε. Μια φτωχή γυναίκα όταν την οδήγησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα φώναξε: «Αν είναι να χορτάσει ο κόσμος το ψωμί όπως δεν το χόρτασα εγώ, τότε ας πάω να σκοτωθώ». Ημασταν έτοιμες να θυσιαστούμε γιατί ελπίζαμε ότι κάποιοι μετά από εμάς θα έχουν καλύτερη ζωή».

 
 
  Μέμος, Ζιζή και Κλειώ Μακρή πριν από το ταξίδι (Ιούνιος 1960)

Τα λόγια αυτά ανήκουν στην αγωνίστρια Φιφή Πρωτογερέλη, που ανέσυρε μερικές από τις συγκλονιστικές αναμνήσεις της από την περίοδο του Εμφυλίου και το κολαστήριο των Φυλακών Αβέρωφ. Το μέρος όπου σήμερα ορθώνεται επιβλητικός ο Αρειος Πάγος. Η κατεδάφιση ωστόσο του κτηρίου επί χούντας, το 1972, δεν ήταν δυνατόν να θάψει τη συλλογική μνήμη, πολύ περισσότερο δε την ατομική, τις συγκλονιστικές μαρτυρίες όσων βρίσκονται ακόμη εν ζωή.
Στο πλαίσιο της έκθεσης με τα χαρακτικά της Ζιζής Μακρή από τις Φυλακές Αβέρωφ, που συνδιοργάνωσαν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και η Astra Galerie, συναντήθηκαν γενιές διαφορετικές. Ανθρωποι νεότεροι που δεν είδαν ποτέ το κολαστήριο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, πολιτικοί κρατούμενοι που έζησαν τις εκτελέσεις κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, καθώς και άλλοι που βρέθηκαν εκεί μετεμφυλιακά -όπως η Ζιζή Μακρή- ή και κατά τη διάρκεια της χούντας.


Οταν φυλακίζεται η Ζιζή Μακρή, το 1960, ο αδελφοκτόνος πόλεμος έχει τελειώσει ήδη έντεκα χρόνια. Τα κατάλοιπά του όμως στην ελληνική κοινωνία βασανίζουν ακόμη, με κυριότερο όλων την τοποθέτηση του κομμουνιστικού κόμματος εκτός νόμου. Η Μακρή συλλαμβάνεται στις 18 Ιουνίου, όταν μαζί με μια ομάδα Γάλλων κομμουνιστών εισήλθε στην Ελλάδα προκειμένου να φυγαδεύσει με πλαστό διαβατήριο το διακεκριμένο στέλεχος του κόμματος Φώκο Βέττα. Η Μακρή προσποιείται εξαρχής ότι δεν γνωρίζει ελληνικά προκειμένου να αποσείσει κάθε κατηγορία. Η απομόνωσή της δηλαδή είναι διπλή. Από τα προσφιλή της πρόσωπα και από τις υπόλοιπες γυναίκες που βρίσκονται εκεί, οι οποίες είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα ποινικές κρατούμενες. Η μοναδική μορφή έκφρασης που της απομένει αντλείται απ' την τέχνη, και αποτυπώνει κυρίως αυτές τις μορφές των ποινικών κρατουμένων.
«Πολλοί άνθρωποι, πολλή θλίψη, πολύ θάρρος πίσω απ' τους τοίχους/ πολλοί τοίχοι πίσω απ' τους τοίχους/ και πολύς ουρανός πάνω απ' τους τοίχους/ κι η ελπίδα, κ' η ελπίδα/ Μη μιλάς σώπαινε, σώπα»
Γιάννης Ρίτσος
«Η ιδιαιτερότητα του έργου της Ζιζής Μακρή είναι ότι στρέφει τη ματιά της σε αυτές τις γυναίκες... Η απεικόνιση των ποινικών κρατουμένων είναι μια χειρονομία της αναγνώρισης του "άλλου"» αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιστορικός Πολυμέρης Βόγλης. «Μέσα από την απεικόνιση των λιτών, ασπρόμαυρων μορφών, με τα απρόσωπα χαρακτηριστικά, θέλει να μιλήσει για την οικουμενική συνθήκη του εγκλεισμού, τη συνθήκη την οποία μοιράζονται τόσο οι ποινικοί όσο και οι πολιτικοί κρατούμενοι... Η αντίθεση ανάμεσα στην ανθρώπινη βούληση για ελευθερία και την απάνθρωπη συνθήκη του εγκλεισμού φαίνεται και στο έργο που κοσμεί τον κατάλογο της έκθεσης, στον οποίο κυριαρχεί η αντίθεση ανάμεσα στο γκρίζο/μαύρο της φυλακής και των φυλακισμένων και τον κίτρινο ουρανό με τον κόκκινο ήλιο και το πουλί».
Ένα από τα ελάχιστα σκίτσα της Ζ. Μακρή από το θάλαμο πολιτικών κρατουμένων Η ίδια η Μακρή σημειώνει: «Σχεδίαζα τις ποινικές γιατί οι πολιτικές δεν είχαν γραφικότητα, οι ποινικές, για μένα τουλάχιστον -το μαντήλι, όλη η στάση-, ήταν κάτι εντελώς καινούριο. Αυτό με τράβηξε πολύ» («Μια μάντρα, ένα δέντρο, λίγος ήλιος», Εκδόσεις Θεμέλιο και ΑΣΚΙ).
Ιδιαίτερα όμως είναι και τα χαρακτικά που αποδίδουν τον περιβάλλοντα χώρο.
«Ενα πηγάδι, το προαύλιο, στη μέση ο φοίνικας και πίσω το εκκλησάκι», σιγοψιθυρίζει δίπλα μας συγκινημένη η αγωνίστρια Μαίρη Αρώνη αντικρίζοντας το χαρακτικό της Ζιζής Μακρή με τον πύρινο ήλιο και τον κίτρινο ουρανό, ενώ στη συνέχεια μας εξομολογείται: «Ηταν φοβερές στιγμές. Αυτούς που εκτελούσαν τους απομονώνανε από το βράδυ. Ολοι τη νύχτα οι μελλοθάνατοι τραγουδούσαν και απάγγελναν ποιήματα. Το πρωί όταν περνούσαν από μπροστά μας για να πάνε για εκτέλεση, μας φώναζαν "Γεια σας αδέρφια". Την πρώτη φορά που με συλλάβανε με βασάνισαν πολύ. Κάτι μικρά παλικαράκια που ήθελαν οι ανώτεροί τους να τα αποκτηνώσουν. Τότε ήταν που συλλογίστηκα, μπροστά σε σας να ταπεινωθώ;».
Η Ζιζή Μακρή θα παραμείνει στη φυλακή περίπου ένα χρόνο. Μέχρι τη δίκη της τον Μάιο του '61. Μετά την αποφυλάκισή της θα επιστρέψει στη Βουδαπέστη. Ο Μάης του '68 απέχει μόλις μια επταετία.