Η διαχρονική πολιτιστική αξία και η σπουδαιότητα των αρχαίων Ελλήνων

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 17 Μαρτίου 2013

Αργοναύτες του κόσμου

Του Χ. Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ

Η διακεκριμένη συγγραφέας και καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Page duBois, μιλάει στην «Κ.Ε.» με αφορμή το τελευταίο της βιβλίο «Πέρα από την Αθήνα: οι νέοι αρχαίοι Ελληνες»,το οποίο έχει προκαλέσει ενθουσιώδεις συζητήσεις και έντονες αντιπαραθέσεις

Σε εποχές έντονης εθνικής κρίσης και βαθιάς ανησυχίας, οι σοφοί λαοί συνήθως στρέφονται στην Ιστορία τους και στις μεγάλες πολιτισμικές τους παραδόσεις για δύναμη, έμπνευση και υπερηφάνεια. Ενίοτε, στρέφονται και προς άλλες ιστορικές παραδόσεις, όταν αυτές προσφέρουν αστείρευτο πνευματικό πλούτο, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με την αρχαία Ελλάδα. «Ο,τι είναι ο νους και η καρδιά για τον άνθρωπο είναι η αρχαία Ελλάδα για την ανθρωπότητα», έλεγε ο Γκέτε.
Στο πλαίσιο αυτό, η απόλυτη αδιαφορία και η εξοργιστική άγνοια του νεοέλληνα για τον απέραντο πολιτισμικό και πνευματικό πλούτο των αρχαίων Ελλήνων αποτελεί πραγματικό μυστήριο και χρήζει εξέτασης ακόμη και σε επίπεδο ψυχανάλυσης. Μόνο στη σύγχρονη Ελλάδα υπάρχει τόσο μεγάλος παραγκωνισμός της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας και παράδοσης (τέχνη, θέατρο, ποίηση, λογοτεχνία φιλοσοφία, στοχασμός, αρχιτεκτονική, αισθητική), ιδίως από τη «μίζερη» Αριστερά, η οποία έχει παραχωρήσει στην άκρα Δεξιά το μονοπώλιο του ενδιαφέροντος για τους αρχαίους Ελληνες, προτιμώντας αντί αυτού να αντλεί η ίδια το ρομαντισμό της από τους Ρομά ή τους μετανάστες. Στον αναπτυγμένο κόσμο τουλάχιστον, η σημασία και η πραγματική χρησιμότητα των κλασικών κειμένων και των αριστουργημάτων της αρχαίας Ελλάδας αποτελούν πεδίο έντονης αντιπαράθεσης μεταξύ συντηρητικών και προοδευτικών στοχαστών. Ομως και οι δυο πλευρές συμφωνούν ότι η κατανόηση των κλασικών κειμένων δεν συνεισφέρει μόνο στην κατανόηση των θεμελίων του δυτικού πολιτισμού, αλλά αποτελούν συναρπαστικά θέματα από μόνα τους. Η μελέτη των κλασικών κειμένων διευρύνει την ανθρώπινη φαντασία (ο ουσιαστικός σκοπός της ανώτατης εκπαίδευσης, όπως συνήθιζε να τονίζει ένας από τους κορυφαίους στοχαστές της εποχής μας, ο Αμερικανός φιλόσοφος Richard Rorty) όσο ελάχιστα πνευματικά έργα στον κόσμο της γνώσης. Τα επικά έργα του Ομήρου, η ποίηση της Σαπφούς, τα ιστορικά του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη, τα φιλοσοφικά και πολιτικά δοκίμια του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Στωικών, και τα θεατρικά έργα του Αισχύλου, του Αριστοφάνη, του Ευριπίδη και του Σοφοκλή συγκροτούν αναμφίβολα έναν τεράστιο οικουμενικό πολιτιστικό πλούτο που δεν έχει σύγκριση με οτιδήποτε άλλο έχει παραχθεί στην πνευματική Ιστορία της ανθρωπότητας.
Αναζητώντας τους Ελληνες
Ποιοι ακριβώς όμως ήταν οι αρχαίοι Ελληνες και ποια η σημασία των έργων που άφησαν πίσω τους; Για τους συντηρητικούς κλασικιστές και τους σύγχρονους ιδεολόγους της Δεξιάς, η κλασική κληρονομιά αποτελεί πολιτικό και ιδεολογικό εργαλείο για την προώθηση συντηρητικών απόψεων και πολιτικών πρακτικών. Δεν ήταν διόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Μπους και η ομάδα του, για παράδειγμα, συμβουλεύτηκαν συντηρητικούς κλασικιστές για επιχειρήματα υπέρ της εισβολής στο Ιράκ για την ανατροπή του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν. Οι προοδευτικοί κλασικιστές, ωστόσο, προσεγγίσουν τα κλασικά κείμενα ως ζωντανά πνευματικά έργα, χρησιμοποιώντας συχνά σύγχρονες κοινωνικές προσεγγίσεις για μια πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία της χρησιμότητάς τους. Μερικοί από αυτούς, όπως για παράδειγμα η Page duBois, διακεκριμένη καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, και μια από τις δεσπόζουσες ακαδημαϊκές φυσιογνωμίες στο χώρο των κλασικών σπουδών, προτείνουν ακόμα πιο ριζοσπαστικές αντιλήψεις για την αρχαία Ελλάδα και τον αρχαίο πολιτισμό, τοποθετώντας την αρχαία Αθήνα όχι στο κέντρο του ελληνικού κόσμου (απορρίπτοντας έτσι οποιαδήποτε σύνδεση του κλασικού κόσμου με συντηρητικές πολιτισμικές πολιτικές), αλλά ως μέρος του σύμπαντος της αρχαιότητας, μια αρχαία Ελλάδα που συνομιλεί, συνδέεται, επηρεάζει και επηρεάζεται από άλλους παγκόσμιους πολιτισμούς. Με τον τρόπο αυτόν, η Page duBois καθιστά τη σπουδαιότητα της αρχαίας Ελλάδας ακόμα μεγαλύτερη και καταδεικνύει πώς η κλασική αρχαιότητα φτάνει έως τη δική μας εποχή.
Η Page duBois είναι συγγραφέας πολλών πολυσυζητημένων βιβλίων για την αρχαία Ελλάδα όπως: Centaurs and Amazons (Κένταυροι και Αμαζόνες), Trojan horses: saving the classics from conservatives (Δούρειοι ίπποι: Προστατεύοντας τους κλασικούς από τους συντηρητικούς), Sappho is burning (Η Σαπφώ στις φλόγες) και Slaves and other objects (Σκλάβοι και άλλα αντικείμενα). Το τελευταίο της βιβλίο, που κυκλοφόρησε πριν από περίπου δύο χρόνια από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, φέρει τον τίτλο Out of Athens: The new Ancient Greeks (Πέρα από την Αθήνα: Οι νέοι αρχαίοι Ελληνες), ένα έργο που έχει προκαλέσει νέες, έντονες και ενθουσιώδεις συζητήσεις για την αρχαία Ελλάδα και τον κλασικό πολιτισμό.
Εν αρχή ην η Σαπφώ
Γι' αυτό το φύλλο της «Κ.Ε» και για το επόμενό της, τα «Ιδεογραφήματα» είναι αφιερωμένα σε μια συζήτηση με την Page deBouis για τους «νέους αρχαίους Ελληνες». Ακολουθεί το πρώτο μέρος της συζήτησης.
* Από πού ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για τις κλασικές σπουδές και τη συγκριτική λογοτεχνία;
- Από τη Σαπφώ! Λάτρευα τη λυρική ποίηση όταν ήμουν στο Γυμνάσιο και διάβασα Σαπφώ σε μια πανέμορφη αγγλική μετάφραση από τη Μαίρη Μπάρναρντ, μια θαυμάστρια του μεγάλου ποιητή Εζρα Πάουντ. Αλλά ήξερα ότι η Σαπφώ θα ήταν ακόμα καλύτερη στη μητρική της γλώσσα, όπως είναι όλη η ποίηση, και με το που γράφτηκα στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ ξεκίνησα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά. Και ερωτεύτηκα όχι μόνο την αρχαϊκή ποίηση, αλλά όλη τη λογοτεχνία, του αρχαίου κόσμου, οπότε αποφάσισα να κάνω τα αρχαία ελληνικά το αντικείμενο των σπουδών μου. Μελέτησα επίσης συγκριτική λογοτεχνία επειδή ένας από τους καθηγητές μου ισχυριζόταν ότι η θεωρία που χρειαζόταν κάποιος ή κάποια για να ερμηνεύσει και να γράψει για τους αρχαίους συγγραφείς διδασκόταν εκείνο το διάστημα στα Τμήματα Συγκριτικής Λογοτεχνίας, αντί στα Τμήματα Κλασικών Σπουδών, που ήταν πολύ συχνά συντηρητικά στην προσέγγισή τους. Και είναι αλήθεια ότι έμαθα πολλά πράγματα για το στρουκτουραλισμό, το μεταδομισμό, και γνώρισα το έργο Γάλλων κλασικών μελετητών, όπως ο Pierre Vidal-Naquet, Jean-Pierre Vernant, Nicole Loraux, οι οποίοι διαβάζονταν λιγότερο στα Τμήματα Κλασικών Σπουδών απ' ό,τι στη Συγκριτική Λογοτεχνία. Το έργο τους είχε μεγάλη επιρροή πάνω μου. Οι μελετητές αυτοί γνώριζαν την αρχαία ελληνική κουλτούρα με τη βοήθεια της ανθρωπολογικής έρευνας, των ιστορικών σπουδών και της μαρξιστικής θεωρίας, και κυριολεκτικά άνοιξαν για μένα το πεδίο έρευνας για τους αρχαίους Ελληνες. Τα τμήματα των κλασικών σπουδών στην Αμερική και στην Αγγλία ήταν πολύ περισσότερο συγκεντρωμένα στις φιλολογικές ερωτήσεις - λεπτομερή θέματα κειμένου και απόδοσης, τα οποία είναι πολύ σημαντικά, αλλά μερικές φορές αδιαφορούσαν για θέματα ερμηνείας και σχετικότητας.
* Ας ξεκινήσουμε με μια ερώτηση που έχει προκαλέσει έντονη αντιπαράθεση τα τελευταία χρόνια ανάμεσα στους μελετητές των κλασικών σπουδών. Εχει πεθάνει ο Ομηρος;
- Ο Ομηρος και έχει και δεν έχει πεθάνει. Τείνω να πιστεύω πως «Ομηρος» είναι το όνομα που δόθηκε σε μια προφορική παράδοση αφήγησης ιστοριών και επικού τραγουδιού που πάει πολύ πίσω στο χρόνο, στην εποχή του Τρωικού Πολέμου, στην πολύ αρχαία ινδοευρωπαϊκή πολεμική παράδοση, και πως επίσης αγκαλιάζει τη μεταμυκηναϊκή αποκατάσταση του ελληνικού κόσμου. Ετσι, αυτή η παράδοση έχει χαθεί, αλλά τα θαυμάσια ποιήματα που έρχονται από εκείνη την παράδοση είναι ακόμα παρά πολύ ζωντανά. Μόλις δημοσιεύτηκε στην Αμερική ένα μυθιστόρημα που επεκτείνει τα βιβλία της Οδύσσειας, ταινίες σκηνοθετούνται, όπως η «Τροία» (αν και με καμία έννοια δεν αποτελεί αξιόλογο κινηματογραφικό έργο), που τουλάχιστον ατενίζουν προς την κατεύθυνση του Ομήρου, και, καθώς διδάσκω αυτά τα ποιήματα στα μαθήματά μου, ανακαλύπτω ότι οι φοιτητές είναι τελείως σαγηνευμένοι. Η Ιλιάδα είναι ένα αριστούργημα για τον πόλεμο, η Οδύσσεια ένα αριστούργημα για την επιστροφή στο σπίτι από τον πόλεμο. Αν και οι συντηρητικοί στην Αμερική έχουν κατηγορήσει εμένα και τους φίλους μου, άνθρωποι που ενδιαφερόμαστε για το φύλο, τις κοινωνικές τάξεις και τη σεξουαλικότητα, ότι «σκοτώσαμε» τον Ομηρο, αυτό που αυτοί απλά θέλουν είναι να διατηρήσουν έναν Ομηρο που είναι νεκρός και βαλσαμωμένος και δεν μπορεί να ερμηνευτεί καθώς ο κόσμος γύρω του αλλάζει.
* Γιατί συνεχίζουν οι κλασικές σπουδές να έχουν σημασία για τις δυτικές πολυπολιτισμικές κοινωνίες του 21ου αιώνα;
- Τα κλασικά έργα της αρχαίας Ελλάδας καθιέρωσαν το DNA του δυτικού πολιτισμού. Οι Ελληνες ανακάλυψαν τη δημοκρατία, τη φιλοσοφία, το θέατρο, την πολιτική θεωρία - τόσα πολλά πράγματα που θεωρούμε σήμερα δεδομένα και τα φανταζόμαστε ως κάτι «φυσικό» για τις ανθρώπινες υπάρξεις. Αλλά, φυσικά, αυτοί οι θεσμοί εφευρέθηκαν στο χώρο και στο χρόνο, σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, και δεν είναι καθόλου αναπόφευκτα. Πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για τη δημοκρατία δίχως να λαμβάνουμε υπ' όψιν τα πρώτα γενναία πειράματα της αρχαίας Αθήνας; Χρειαζόμαστε να κατανοούμε τους περιορισμούς, την τόλμη, τον απίστευτο ενθουσιασμό αυτών των ριζοσπαστικών πρακτικών και να θαυμάζουμε και να κρίνουμε αυτούς τους αρχαίους ανθρώπους. Νομίζω αποτελεί πολιτικό σφάλμα σήμερα να προσπαθούμε να επιβάλλουμε στρατιωτικά τη δημοκρατία ή να υποθέτουμε ότι είναι η καλύτερη μορφή οργάνωσης για όλους τους ανθρώπους στον πλανήτη. Αλλά η παράδοση της αρχαίας Ελλάδας είναι μια κληρονομιά, ένα ουσιαστικό, βαθιά ριζωμένο κομμάτι του δυτικού πολιτισμού. Φυσικά έχει πλευριστεί από πολλές παραδόσεις, συμπεριλαμβανομένου εκείνου του αρχαίου εγγύς ανατολικού μονοθεϊσμού και άλλων μεταγενέστερων παραδόσεων, συμπεριλαμβανομένου εκείνου του τελευταίου αβρααμικού μονοθεϊσμού, του Ισλάμ. Και στην Καλιφόρνια όπου ζω, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι η πολιτιστική καταγωγή των οποίων πηγάζει από άλλες παραδόσεις, από τον κομφουκιανισμό, από την Κίνα, από την Κεντρική Αμερική, από τη Νότια Αμερική, από τα νησιά του Ειρηνικού, από την Αφρική. Χρειάζεται να λάβουμε υπ' όψιν όλες αυτές τις παραδόσεις, τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώνουν τη συνείδηση των λαών ή τις υποσυνείδητες υποθέσεις για την οικογένεια, τη θρησκεία, τη ζωή και το θάνατο, την κοινωνική ευθύνη, την πολιτική. Και αυτό δεν σημαίνει να παραμελήσουμε την αρχαία ελληνική κληρονομιά από την οποία γίναμε αυτό που είμαστε.
Ελληνες... παντού
* Το βιβλίο σας με τίτλο «Πέρα από την Αθήνα: οι νέοι αρχαίοι Ελληνες», που δημοσιεύτηκε από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, αναφέρεται σε μερικά από τα παραπάνω ζητήματα. Πείτε μου για την κεντρική ιδέα του βιβλίου.
- Η κεντρική ιδέα του βιβλίου είναι ότι θα έπρεπε να επεκτείνουμε την κατανόησή μας για τους «κλασικούς» γεωγραφικά και χρονικά. Οι νέοι κλασικοί θα έπρεπε να περιλαμβάνουν όχι μόνο την αρχαία Αθήνα, αλλά όλες τις αρχαίες κουλτούρες που άγγιξαν οι αρχαίοι Ελληνες και που επεκτείνονται στη Βακτριανή και τις βουδιστικές αντιπαραθέσεις με τον βασιλιά Μένανδρο, στην επιρροή της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής τέχνης σε αντιπροσωπεύσεις του Βούδα που φτάνουν μέχρι την Ιαπωνία. Οι Ελληνες ήταν στην Αφρική, στην Ασία, στη δυτική Ευρώπη -ταξίδευαν, αντάλλασσαν αγαθά και ιδέες πάνω σε μια τεράστια γεωγραφική έκταση του κόσμου. Αυτή λοιπόν η γεωγραφική κατανόηση θα έπρεπε να επηρεάζει το πώς σκεπτόμαστε για τους αρχαίους Ελληνες. Και χρονικά, οι Ελληνες, πρόσωπα, ιδέες, ιστορίες ξεπηδούν παντού, μέσα στο παρόν, από τα γιαπωνέζικα κόμικς και καρτούν σε ταινίες του Χόλιγουντ - και νομίζω ότι αυτό θα έπρεπε επίσης να γίνει κατανοητό ως μέρος των «κλασικών σπουδών». Χρησιμοποιώ την εικόνα του ριζώματος, την ατελείωτη διάδοση του συστήματος της ρίζας που ο Gilles Deleuze και ο Felix Guattari χρησιμοποίησαν σε αντίθεση με τη συμμετρική εικόνα του δένδρου, για να περιγράψω την εμμονή και την επιβίωση και την πανταχού παρουσία των αρχαίων Ελλήνων στο χρόνο και το χώρο. Το βιβλίο για τους «νέους αρχαίους Ελληνες» προβάλλει μια πολύ διαφορετική εικόνα για την αρχαία Ελλάδα από αυτή που θέλουν να προωθούν οι συντηρητικοί.
* Με ποιον ακριβώς τρόπο βλέπουν οι πολιτικά συντηρητικοί κλασικιστές τους αρχαίους Ελληνες; Και πώς διαφέρουν απ' αυτούς οι πολιτικά προοδευτικοί κλασικιστές, όπως εσείς;
- Στην Αμερική, αλλά νομίζω και αλλού, οι πολιτικά συντηρητικοί έχουν παρουσιάσει μια εκδοχή των αρχαίων Ελλήνων κομμένη και ραμμένη στις δικές τους πολιτικές προκαταλήψεις και ιδεολογικά προγράμματα. Θέλουν τους αρχαίους Ελληνες να παραμείνουν κοκαλωμένοι μέσα στις απόψεις και τις αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν στη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα. Στην Αμερική αυτό σήμαινε, ανάμεσα σε άλλα πράγματα, να χρησιμοποιούν το παράδειγμα των Ελλήνων και των Ρωμαίων για να δικαιολογήσουν το καθεστώς δουλείας στις Νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ. Ο Τζορτζ Μπους και ο αντιπρόεδρός του, Ντικ Τσένι, συμβουλεύτηκαν τους ευνοουμένους τους κλασικιστές προκειμένου να πάρουν ιδέες και να διαμορφώσουν επιχειρήματα υπέρ της εισβολής στο Ιράκ. Για παράδειγμα, έλαβαν την απάντηση ότι ο Επαμεινώνδας δεν ήταν δημοφιλής, αλλά δικαιώθηκε από την Ιστορία για την απόφασή του να διεξαγάγει πόλεμο. Οι συντηρητικοί βλέπουν έναν πατριαρχικό, μιλιταριστικό, αυτοδίκαιο, ρατσιστικό πρότυπο και παράδειγμα στην αρχαία Ελλάδα. Οι προοδευτικοί βλέπουν σύγκρουση και αντίφαση στην αρχαιότητα: μια ποιήτρια σαν τη Σαπφώ, μια ιδέα σαν τη δημοκρατία, τρομερή ριζοσπαστική σύλληψη, λιγότερο ριζοσπαστική στην πράξη, υλιστές φιλοσόφους που επηρέασαν τον Μαρξ, δούλοι και αφέντες, την εφεύρεση της «ελευθερίας» ως μια κοινωνική κατηγορία, μια περίπλοκη, πλούσια, ατελή κοινωνία, όπως οιαδήποτε άλλη, αντί ένα βαλσαμωμένο πτώμα που δικαιολογεί την αντιδραστική πολιτική στο παρόν.

από ΒΟΥΖΑ ΕΛΕΝΑ

Α.Μ.:220174