Διοικητές της Ακροτίκης-Καρπασίας

http://www.parathyro.com/ 17/06/2013

“Ορίζομεν εσένα Τζανό του Τζουάνη βίτζε κάβο…” Οι βάιλοι Καρπασίας -ή Ακροτίκης- και οι κανονισμοί που ίσχυαν στη χερσόνησο επί Βενετοκρατίας, όπως αποκαλύπτονται σε σχετικό έγγραφο

Κατά τη διάρκεια των ετών της βενετικής κυριαρχίας, στη χερσόνησο Καρπασίας διοριζόταν ένας Κύπριος διοικητής, με τον τίτλο του βαΐλου. Ο βάιλος Καρπασίας όπως και ο καπιτάνος (διοικητής) της Μεσαορίας, ο οποίος είχε τον τίτλο καπιτάνος της Σίβουρης ή Σίγουρης, ήταν Κύπριοι ανώτεροι υπάλληλοι. Ο διοικητής της Μεσαορίας έφερε τον τίτλο καπιτάνος της Σίγουρης εις ανάμνηση του φρουρίου που είχε οικοδομηθεί εκεί από τον Φράγκο βασιλιά Ιάκωβο Α’, περί το 1391, για να αντιμετωπίζει τους Γενουάτες, που είχαν καταλάβει την Αμμόχωστο και διενεργούσαν λεηλασίες στο φραγκικό βασίλειο της Κύπρου. Και οι δύο αυτοί διοικητές υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Βενετού καπιτάνου της Αμμοχώστου, ο οποίος είχε υπ’ ευθύνη του και όλα τα στρατιωτικά σώματα της Κύπρου και γενικά την άμυνα της μεγαλονήσου.

Βάιλος Καρπασίας διοριζόταν και επί Φραγκοκρατίας και πολύ πιθανόν και στα Βυζαντινά χρόνια, αφού, σε μια πηγή ήδη από τον 12ο αιώνα, μνημονεύεται κάποιος βάιλος του ακρωτηρίου του Αγίου Ανδρέα. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι η χερσόνησος στα Βυζαντινά χρόνια ονομαζόταν Ακροτίκη, πληροφορία που επιβεβαιώνεται και στο χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά, ο οποίος σε τέσσερις περιπτώσεις αναφέρεται στη χερσόνησο χρησιμοποιώντας το όνομα Ακροτίκη.
Η εντόπιση των Κανονισμών (νόμων) που ίσχυαν στη χερσόνησο επί Βενετοκρατίας και μάλιστα στην ελληνική γλώσσα της εποχής, έφερε στο φως την ξεχασμένη αυτή βυζαντινή ονομασία της Καρπασίας, την οποία ευτυχώς διασώζει και ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς. Βέβαια, εάν δεν εντοπίζαμε το χειρόγραφο με τους κανονισμούς της Καρπασίας, δεν θα γινόταν κατορθωτή η ταύτιση του τοπωνυμίου Ακροτίκη με το τοπωνύμιο Καρπασία.

Colti και Βαλτέριος

Αρκετά ονόματα βαΐλων της Καρπασίας έχουμε εντοπίσει σε αρχειακό υλικό, καθώς και αρκετές πληροφορίες για τη δράση τους. Μεταξύ αυτών θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τρία ονόματα των πιο σπουδαίων βαΐλων Καρπασίας, οι οποίοι διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο και προσέφεραν υπηρεσίες κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κύπρου και, κυρίως, κατά την πολιορκία έως και την παράδοση της Αμμοχώστου στους Οθωμανούς, το καλοκαίρι του 1571. Οι τρεις αυτοί βάιλοι ήταν ο Ματθαίος Colti, o Πέτρος Βαλτέριος και ο Φραγκίσκος Καλλέργης.
Ο Ματθαίος Colti είχε υπηρετήσει ως βάιλος Καρπασίας, σύμφωνα πάντα με τις πηγές, κατά το έτος 1559, αφού το ίδιο έτος είχε δημοσιεύσει τους Κανονισμούς που ίσχυαν στην Καρπασία στην ιταλική γλώσσα. Σε πηγή του 1563 συναντούμε επίσης το όνομα του Colti ως εκπροσώπου της Κοινότητας της Αμμοχώστου. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Αμμοχώστου, ως διακεκριμένος κάτοικος της πόλης, μνημονεύεται σε όλα τα σχετικά κείμενα, όπως αυτά του Αγγέλου Gatto, του Αλέξανδρου Ποδοκάθαρου, του Νέστορα Martinengo και άλλων. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Αμμοχώστου ήταν υπεύθυνος ενός λόχου με Έλληνες στρατιώτες, μαζί με τους οποίους υπερασπιζόταν τον πύργο του Ναυστάθμου ή Αρσεναλίου και τον πύργο τον αποκαλούμενο της Αγίας Βαρβάρας ή του Κοιμητηρίου (Campo Santo).

Στις αρχές Αυγούστου 1571, όταν είχε αποφασισθεί να παραδοθεί με συνθήκη η πόλη στους Οθωμανούς, είχε ανατεθεί στον Ματθαίο Colti να μεταφέρει το σχετικό έγγραφο στη σκηνή του Λαλά Μουσταφά. Ο Colti, τότε, παρέμεινε ως όμηρος για εγγύηση στο στρατόπεδο των Οθωμανών μαζί με τον Ηρακλή Martinengo. Τέλος, ο Ματθαίος Colti ήταν μεταξύ των πέντε ατόμων που γλύτωσαν από τη σπάθη του Λαλά Μουσταφά, όταν έδωσε εντολή να σφαγιαστούν όλοι οι Βενετοί αξιωματούχοι, που είχαν μεταβεί με κάθε επισημότητα στη σκηνή του, για να του παραδώσουν τα κλειδιά της πόλης.

Ο Πέτρος Βαλτέριος υπηρέτησε ως βάιλος Καρπασίας κατά τα έτη 1552-1554, αλλά όπως τεκμηριώνεται είχε εκ νέου διοριστεί στο ίδιο αξίωμα από το 1559 έως το 1560. Το 1559, κατέχοντας το εν λόγω αξίωμα είχε ενημερώσει τον καπιτάνο της Αμμοχώστου για την ανεύρεση ενός θησαυρού, κατά τη διάρκεια της επισκευής του ναού του Αγίου Συμεών, στο ομώνυμο χωριό της Καρπασίας, που ανερχόταν σε χίλια εφτακόσια είκοσι τρία δουκάτα.
Το 1564 έως το 1566 μαρτυρείται στις πηγές ως βισκούντης Αμμοχώστου και επανεκλέγεται στο ίδιο αξίωμα, στο χρονικό διάστημα 1568-1570. Περισσότερα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του αντλούμε από την πλούσια περιγραφή, που συνέταξε ο ίδιος ως αυτόπτης μάρτυρας της πολιορκίας, υπεράσπισης και παράδοσης της Αμμοχώστου. Πολύ κοντά στην Αμμόχωστο, στο χωριό Τραπέζα, που με την πάροδο των ετών εγκαταλείφθηκε, ο Πέτρος Βαλτέριος, όπως ο ίδιος αναφέρει, είχε εξοχική κατοικία. Σε επιστολή του τοποτηρητή Πέτρου Navagiero αναφέρεται ως dottor, γεγονός που μαρτυρεί ότι θα ήταν απόφοιτος κάποιου ιταλικού πανεπιστημίου. Ενώπιόν του σφαγιάστηκαν στη σκηνή του Λαλά Μουσταφά οι Βενετοί αξιωματούχοι και είδε τον γενναίο Astorre Baglioni να κλαίει γοερά λίγο πριν τον αποκεφαλίσουν. Παρακολούθησε ακούσια ύστερα το μαρτύριο του Μαρκαντωνίου Bragadin και περιέγραψε τις λεηλασίες, τους εξανδραποδισμούς και τις βιαιοπραγίες που είχαν υποστεί οι κάτοικοι της Αμμόχωστου. Αντίκρισε, επίσης, αιχμαλώτους με αλυσίδες στα πόδια τους υπερασπιστές της πόλης, να οδηγούνται στα καράβια για να μεταφερθούν σε φυλακές ή να πωληθούν σε σκλαβοπάζαρα ή να υπηρετήσουν ως κωπηλάτες σε γαλέρες.

Φραγκίσκος Καλλέργης

Ο Φραγκίσκος Καλλέργης, μία πολυσχιδής προσωπικότητα, υπηρέτησε ως βάιλος Καρπασίας κατά τη χρονική περίοδο από το 1561 έως το 1563. Είχε πολλές ικανότητες αλλά απασχόλησε τις βενετικές αρχές με καταγγελίες, που είχαν γίνει εναντίον του και είχε στο παρελθόν, επίσης, καταδικαστεί για παραπτώματα που είχε διαπράξει. Είχε αρχικά υπηρετήσει ως μοναχός στο Τάγμα του Αγίου Δομινίκου, αλλά εξεδιώχθη λόγω της σκανδαλώδους ζωής του. Εργάστηκε ως γραμματέας του καπιτάνου της Σίγουρης, αλλά το 1554 απολύθηκε για ανυπακοή, από τον καπιτάνο Αμμοχώστου Νικόλαο Giustinian. Άσκησε βία εναντίον μελών της εβραϊκής κοινότητας της Αμμοχώστου και για άλλες ακόμη κολάσιμες πράξεις του καταδικάστηκε σε εξορία για δύο έτη, στο φρούριο της Κερύνειας. Ο φεουδάρχης Νικόλαος Σγουρόπουλος στράφηκε εναντίον του Καλλέργη, όταν υπηρετούσε ως βάιλος Καρπασίας, προσάπτοντάς του δεκατέσσερις καταγγελίες.
Ωστόσο, έγγραφα υπογεγραμμένα από Βενετούς αξιωματούχους πιστοποιούν τις καλές υπηρεσίες του Καλλέργη. Ως βάιλος Καρπασίας διέμενε στη Γαλάτεια, όπως πληροφορούμαστε από διάφορα έγγραφα. Το έργο του ως βαΐλου επαινείται από τον Βενετό καπιτάνο Αμμοχώστου Pandolfo Guoro. Kατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Αμμοχώστου υπήρξε στενός συνεργάτης του Πέτρου Βαλτέριου και προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στην άμυνα της πόλης. Η δράση του συνεχίζεται και μετά την πτώση της Κύπρου στην εξουσία των Οθωμανών. Το 1574 βρίσκεται στη Βενετία, και το γεγονός αυτό μαρτυρείται σε έγγραφο που φέρει την υπογραφή του Καλλέργη ως μάρτυρα, σε αίτημα Κυπρίων προσφύγων προς τις βενετικές αρχές. Το 1578 προσφέρθηκε και τελικά μετέφερε στην Πόλα της Ιστρίας για εγκατάσταση πενήντα κυπριακές οικογένειες και άλλες τόσες από το Ναύπλιο, ενώ τα ίχνη του λίγο μετά ολωσδιόλου χάνονται.
Κανονισμοί και εντολές

Στον Φραγκίσκο Καλλέργη, στην αμφιλεγόμενη αυτή προσωπικότητα, εάν κρίνουμε από το διαθέσιμο αρχειακό υλικό, οφείλεται, εντούτοις, η ύπαρξη του χειρογράφου των Κανονισμών της χερσονήσου Ακροτίκης/Καρπασίας, όχι μόνο στην ιταλική αλλά και στην ελληνική γλώσσα, ή μάλλον στην ελληνική γλώσσα που μιλούσαν τότε στην Κύπρο. Επιπρόσθετα, έξι εντολές δικές του ως βαΐλου Καρπασίας, που έχουμε εντοπίσει, επίσης στην ελληνική γλώσσα, αποτελούν αναντίλεκτα, πέρα από την ιστορική αξία τους, κείμενα-μνημεία της κυπριακής διαλέκτου κατά τον 16ο αιώνα.

Οι εντολές του διοικητή της Καρπασίας περιέχουν μηνύματά του προς τον καπιτάνο Αμμοχώστου ή σε άλλους υπαλλήλους, που ήταν υπεύθυνοι στα χωριά της Καρπασίας, όπως για παράδειγμα τους τσιβιτάνους ή μπανιέρους. Επίσης, δύο από αυτές τις εντολές του Καλλέργη αφορούν τη διοργάνωση στρατιωτικής επιθεώρησης (mostrα generale). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια εντολή της 13ης Ιουλίου 1563, με τίτλο Εμπαλής της Ακροτίκης, ενώ στην ίδια εντολή ο γραμματέας υπογράφει κάτω αριστερά ως καντζιλιέρης Καρπασίας. Εξακολουθεί, δηλαδή, να αναφέρεται και να χρησιμοποιείται σ’ αυτό το επίσημο έγγραφο στην ελληνική και η βυζαντινή ονομασία της χερσονήσου. Ένεκα της αξίας του πολύτιμου αυτού θησαυρού, κυρίως, ως μνημείου της κυπριακής διαλέκτου, δημοσιεύεται στην παρούσα μελέτη η εντολή αυτή του Φραγκίσκου Καλλέργη, που συντάχθηκε στο χωριό Γαλάτεια της Καρπασίας, στο οποίο διέμενε τότε ο βάιλος. Ευελπιστούμε ότι οι αναγνώστες μας θα αισθανθούν έστω στο ελάχιστο τη σαγήνη της αρχειακής έρευνας, όταν μάλιστα η “αρχειακή σκαπάνη”, σε πείσμα των καιρών και των ουτιδανών, φέρνει στο φως κείμενα με τόσο πολύτιμο ιστορικό και γλωσσικό φορτίο.

Εμπαλής της Ακροτίκης

Ορίζομεν εσένα Τζανό του Τζουάνη βίτζε κάβο / να βρεθής την Κεριακήν την ερχομένη με ούλους τους καβαλλαρότους του χωριού / εις όρδινον με τα άλογα σας και άρματα / δια να ποίσετε μούστραν και δος μας αβίς / πως επερίλαβες τον αυτόν μας ορισμόν /
Εις την Γαλάτειαν την ΙΓ Γιουλίου χφξγ’ Χ(ριστ)ού
Καντζ(ιλιέρης ) Καρπ(ασία)ς
(Ορίζουμε εσένα τον Τζανό του Ιωάννη, υπαρχηγό των ιππέων να παρουσιαστείς την Κυριακή με όλους τους ιππείς του χωριού σε παράταξη, με τα άλογα και τα όπλα σας, για να πραγματοποιήσετε γενική στρατιωτική επιθεώρηση. Παρακαλώ όπως μας ενημερώσετε (δος μας αβίς) ότι έχετε λάβει την εντολή μας αυτή. Γαλάτεια 13 Ιουλίου 1563 Χριστού
Γραμματέας Καρπασίας)