Η πρωτοπόρος των βυζαντινών σπουδών Μάργκαρετ Αλεξίου μιλά στην «Ε»
Είναι, τουλάχιστον, συγκινητικό
στην Ελλάδα της κρίσης, κάτω απ' το γαλανό αττικό ουρανό, με θέα
-συμπτωματικά- την Ακρόπολη, η κορυφαία Βρετανίδα μελετήτρια της
ελληνικής παράδοσης και πρωτοπόρος των βυζαντινών σπουδών, Μάργκαρετ
Αλεξίου, να τραγουδά δημοτικά τραγούδια.
«Η ανθρωπότητα περνά μια δύσκολη περίοδο. Ομως οι άνθρωποι νιώθουν ξανά την ισχύ και την ανάγκη της παράδοσης» λέει η κορυφαία ερευνήτρια, που συμμετείχε στο τριήμερο συνέδριο «Η λογοτεχνία ως δρώμενο» Το μήλο κάτω απ' τη μηλιά.
Η Αλεξίου, κόρη του κορυφαίου Βρετανού φιλέλληνα ελληνιστή Τζορτζ Τόμσον, μελέτησε το θρήνο στη διαχρονία του, από την ελληνική αρχαιότητα έως το παρόν, με καρπό το εμβληματικό βιβλίο «Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση» (1974, μτφ. Π. Ροϊλός, Δ. Γιατρομανωλάκης, εκδόσεις «ΜΙΕΤ»). Βρέθηκε στην Αθήνα (την Παρασκευή και το Σαββατοκύριακο) για τις εργασίες του τριήμερου επιστημονικού συνεδρίου «Η λογοτεχνία ως δρώμενο», που ενέπνευσε το ερευνητικό έργο της. Μια συνδιοργάνωση του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
Η είδηση δεν είναι μόνον η άφιξη της διακεκριμένης ομ. καθηγήτριας του Χάρβαρντ που συγκινείται όσο ελάχιστοι νεοέλληνες από την ελληνική παράδοση. Για τις εργασίες του συνεδρίου (που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην ιστορικό-βυζαντινολόγο και εταίρο του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ στην Αθήνα Νίκη Τσιρώνη), στην Αθήνα συνέρρευσαν τριάντα δύο ειδικοί από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Μεταξύ των οποίων και οι Γκρέγκορι Ναζ, Μάργκαρετ Μάλετ, Πίτερ Μάινεκ, Γρηγόρης Σηφάκης, Γιάννης Πετρόπουλος και Γιώργος Καλόφωνος.
«Σήμερα, όπως και το θέμα του συνεδρίου αποδεικνύει, η λογοτεχνία δεν είναι μόνο η γραμμένη λέξη αλλά και η παράστασή της. Το βυζαντινό θέατρο είναι ένας ειδικός όρος, που δεν σημαίνει οπωσδήποτε μια παράσταση πάνω σε μια σκηνή, αλλά μια ανεπίσημη συνάθροιση, που μπορεί να λάβει χώρα από τη βασιλική αυλή μέχρι το δρόμο».
- Τι ήταν ο Βυζαντινός άνθρωπος, κυρία Αλεξίου;
«Δεν υπάρχει μία απάντηση. Υπάρχουν, όμως, τεκμήρια για την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, ειδικά τον 12ο αιώνα. Και τα 5 Πτωχοπροδρομικά Ποιήματα, με τα οποία ασχολούμαι τα τελευταία χρόνια και είναι σε στιλ Ραμπελέ, 3-4 αιώνες πριν από τον Ραμπελέ, μιλούν για τους αυτοκράτορες της εποχής και δίνουν μια πολύ καλή εικόνα της καθημερινής ζωής στην Κωνσταντινούπολη».
- Η ανθρώπινη ζωή είχε αξία τότε;
«Εξαρτάται. Το 12ο αιώνα άνθρωποι από όλη την υφήλιο ζούσαν στη Βασιλεύουσα, μιλώντας όλες τις γλώσσες. Η κωνσταντινοπολίτικη ήταν μια εξαιρετικά ετερογενής, πλουραλιστική κοινωνία. Δεν μπορείς επομένως να δώσεις μια απάντηση. Υπάρχε ισχυρή ταξική ιεραρχία. Η αριστοκρατία βρισκόταν απέναντι από το λαό. Αλλά υπήρχε πάντοτε αλληλεπίδραση ανάμεσα στη διδασκώμενη και στη λαϊκή παράδοση».
Ως παραστατικό δρώμενο αντιμετωπίστηκε η λογοτεχνία στο συνέδριο.
Στο πλαίσιό του, η εικαστικός Βένια Δημητρακοπούλου εικονοποίησε τη βασική θεματική του -
Εστιάζετε στο θρήνο και στο συνέδριο. Θα συμπεριλάβετε και τη σημερινή Ελλάδα;
«Ναι, το θρήνο στη μοντέρνα εποχή. Κι όταν λέω θρήνο, εννοώ την τελετουργία του, η παράσταση της οποίας δεν έχει υποχρεωτικά δημόσιο χαρακτήρα. Μπορεί να τελεστεί και μέσα στο σπίτι μας».
- Ο θρήνος, μολονότι ένα από τα βασικότερα στοιχεία της βυζαντινής παράδοσης, διασώζει σήμερα την ουσία της τελετουργικής μορφής του;
«Ναι. Το σημαντικότερο στοιχείο της παράδοσης που αντανακλάται και στους σημερινούς ανθρώπους είναι οι θρήνοι της Μαρίας, οι θρησκευτικοί θρήνοι για τον Χριστό, οι οποίοι παραμένουν καθημερινότητα για τους ορθόδοξους. Χωρίς τους Βυζαντινούς σήμερα δεν θα διασώζονταν ούτε οι Υμνοι του Ρωμανού του Μελωδού ούτε ο επιτάφιος θρήνος ούτε τίποτα...».
- Ωστόσο, σήμερα οι ύμνοι διατηρούν το συμβολισμό, παράγουν το ίδιο συναίσθημα;
«Απόλυτα. Μια Ελληνίδα μουσικολόγος, η Μαίρη Βούρα, είχε ηχογραφήσει και μαγνητοσκοπήσει στην Κάρπαθο τις τελετές του Πάσχα το '66 και το '72. Τη Μεγάλη Παρασκευή, τη στιγμή της Αποκαθήλωσης, μια γυναίκα που είχε χάσει 4 ανθρώπους της μέσα σ' ένα χρόνο ξέσπασε σε έναν υστερικό θρήνο-ουρλιαχτό, που διήρκεσε 7 λεπτά. Οι υπόλοιπες γυναίκες στην εκκλησία την περικύκλωσαν κι έπιασαν ένα μουσικό μουρμουρητό. Τελικά, κατέληξαν να τραγουδάνε μια στροφή από το μοιρολόι της Παναγιάς. Ειδικά στα νησιά αυτό διασώζεται και σήμερα. Συχνά οι εκδότες παραδοσιακών τραγουδιών δεν συμπεριλαμβάνουν τη μουσική τους. Ομως, αυτά τα τραγούδια ο κόσμος δεν τα αφηγείται, τα τραγουδά. Υπάρχει ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων συσχετισμός στα ελληνικά παραδοσιακά τραγούδια. Ενώ οι λέξεις αφορούν ζητήματα ζοφερά, η μουσική έχει άλλη δύναμη. "Τούτη τη γη που την πατούμε, όλοι μέσα θε να μπούμε". Ακούγεται φοβερό. Αλλά όταν ακούς τη μουσική του αισθάνεσαι ότι "θα πατήσουμε τη γη, θα μας φάει, αλλά θα τη φάμε πρώτοι". Η ιστορία από το Γιοφύρι της Αρτας είναι τραγική. Ο στίχος είναι θλιβερός, η μουσική όμως χαρούμενη. Την ακούς και θέλεις να τη χορέψεις. Αυτός είναι ο τρόπος για να εκφράσεις τη σύγκρουση των ανθρώπινων συναισθημάτων. Ο χορός παραμένει ένα πολύ ισχυρό στοιχείο στην Ελλάδα».
- Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τις ελληνικές τελετές;
«Εκφράζουν τον πόνο (σ.σ.: το λέει στα ελληνικά). Και ο πόνος είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα λέξη, γιατί δεν σημαίνει και μόχθος. Και το σε "πονώ" σημαίνει επίσης συμπάσχω. Ο θρήνος απελευθερώνει την ανθρώπινη ανάγκη να επικοινωνήσουμε τον πόνο. Τα ελληνικά μοιρολόγια ανοίγουν κανάλι για να επικοινωνήσουν ένα ψυχικό απόθεμα, ανατρέχοντας, μέσω του Βυζαντίου, στον 5ο και 6ο αιώνα, την εποχή του Ρωμανού του Μελωδού. Ακόμη και αν ο θρήνος έχει εξαφανιστεί από τους δυτικούς πολιτισμούς, επιβιώνει ακόμα σε διαφορετικές κουλτούρες, όπως στην ελληνική και στην ιρλανδική. Η ανθρωπότητα περνά μια δύσκολη περίοδο. Ομως, οι άνθρωποι νιώθουν ξανά την ισχύ και την ανάγκη της παράδοσης».
** Η τριήμερη διοργάνωση, με το μηδενικό προϋπολογισμό, ανέδειξε πρωτίστως τον performative χαρακτήρα της λογοτεχνίας, «επιστρατεύοντας», εκτός από τους μανδύες της Βένιας Δημητρακοπούλου, και δύο δρώμενα. Το ένα συμπεριελάμβανε ηπειρώτικα μοιρολόγια (με την υπογραφή του Λάμπρου Λιάβα). Το έτερο, «Ο κύκλος της γης» από τα Αρσάκεια Σχολεία, βασιζόταν σε μουσικές του Μάνου Χατζιδάκι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου