Η κοινωνιολογία της οδού Σόλωνος

Λυδάκη Αννα 

Γεωγραφικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συγγένειες και διαφορές

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  19/01/2014 ΒΗΜΑ

Μπορεί το ά-τοπο πλανητικό δίκτυο επικοινωνίας να διαμορφώνει τις σχέσεις, αλλά η έννοια του τόπου εξακολουθεί να υφίσταται, τόσο σε ό,τι αφορά τις τοπικές κοινωνίες όσο και σε ό,τι αφορά συγκεκριμένους χώρους στις πόλεις. Τα στέκια στην πρωτεύουσα φανερώνουν την πανανθρώπινη ανάγκη για έναν τόπο, έστω εφήμερο, που θα προσομοιάζει, κατά κάποιον τρόπο, στον παλιό κοινοτισμό, όπου η συλλογικότητα και τα κοινά νοητικά σχήματα χαρακτήριζαν τη ζωή.

Αυτά τα κοινά νοητικά σχήματα επιχείρησα να δω στην οδό Σόλωνος και στους γειτονικούς δρόμους· τον κοινό πολιτισμικό τόπο που ωθεί ανθρώπους να καταναλώνουν χρόνο εκεί διαμορφώνοντας συγκεκριμένες συμπεριφορές, και ακολούθησα τον τρόπο του flaneur (Σαρλ Μποντλέρ, 1846), του περιπατητή που τριγυρίζει στην πόλη θέλοντας να τη βιώσει και να την κατανοήσει.

H Σόλωνος, όπως και κάθε δρόμος, διασώζει την ιστορία και έχει τη δική της ιστορία που κτίρια και η χρήση τους τη φανερώνουν. Οι περισσότερες, γκρίζες πολυκατοικίες είναι των δεκαετιών του 1960 και του 1970 (ή και παλαιότερες) με βαριά κάγκελα στις εξώπορτες. Ανάμεσά τους υπάρχουν διώροφα και τριώροφα των δεκαετιών του 1930 και του 1950, πολλά από αυτά φρεσκοβαμμένα και αναπαλαιωμένα. Οι τοίχοι έχουν μικρή επιφάνεια, καθώς όλα σχεδόν τα ισόγεια μέρη τους χρησιμεύουν για καταστήματα με τζαμαρίες, ενώ οι όροφοι - αν δεν πρόκειται για πολυκαταστήματα - στεγάζουν κυρίως δικηγορικά γραφεία, συμβολαιογραφεία, ιατρεία. Λουλούδια στα πιο ψηλά μπαλκόνια φανερώνουν ότι κάποιοι χώροι ίσως χρησιμεύουν ακόμη για κατοικίες.

Παλίμψηστο εγγραφών

Η Σόλωνος είναι, νομίζει κανείς, ένα παλίμψηστο με πολλαπλές εγγραφές πάνω της που φανερώνουν λαογραφικά φαινόμενα με διττή σημασία του πρώτου συνθετικού της λέξης: Πρώτον, ο λαός ως το σύνολο των κατοίκων της χώρας και, δεύτερον, με τη σημασία της λέξης να φανερώνει την ταξική διαστρωμάτωση, τα λεγόμενα «λαϊκά στρώματα» σε αντιπαραβολή με τα ανώτερα αστικά, χωρίς αυτό να σημαίνει, βεβαίως, πως αναβεβηκότα και καταπεπτωκότα στοιχεία δεν σμίγουν. Αλλωστε «λαός και Κολωνάκι» βρίσκονται δίπλα-δίπλα. Η Ασκληπιού αποτελεί τρόπον τινά το σύνορο γι' αυτό και η περιοχή εκεί ονομάζεται Κολωνάρχεια.

Φαινόμενα που αφορούν το σύνολο του ελληνικού λαού, ο οποίος βιώνει μια σκληρή οικονομική κρίση, καταγράφονται στον χώρο με τα πολλά άδεια καταστήματα και τις βιτρίνες που, αντί να εκθέτουν εμπορεύματα, κρύβουν το κενό τους με βαμμένα λευκά τζάμια, που γίνονται το φόντο για το κόκκινο των λέξεων «ενοικιάζεται», «πωλείται», «διατίθεται» ή για τις πολύχρωμες αφίσες που ανακοινώνουν συναυλίες, θεατρικά έργα, διαλέξεις. Την οικονομική κρίση φανερώνουν και οι ταμπέλες που αναγράφουν «τιμές ευκαιρίας», «τιμές-έκπληξη», «προσφορές». Ενα κενό κατάστημα με την ταμπέλα «Το κατάστημα θα παραμείνει κλειστόν λόγω διακοπών - Ραντεβού τον Σεπτέμβριο» φανερώνει πως οι ελπίδες ήταν φρούδες, καθώς το ραντεβού δεν πραγματοποιήθηκε. Την εικόνα της ύφεσης συμπληρώνει το κίτρινο των καταστημάτων «αγοράς χρυσού», που καλεί τους πολίτες να πουλήσουν τα όποια κοσμήματά τους για την επιβίωση, και οι επιγραφές «ραφείο - μεταποιήσεις ενδυμάτων», για εκείνους που δεν μπορούν πλέον να αγοράσουν καινούργια. Και βέβαια τα γραφεία κατάθεσης δελτίων Προ-Πο που υπόσχονται τη σωτηρία από τα οικονομικά αδιέξοδα.

«Λαός» και «Κολωνάκι»

Στην αρχή της η Σόλωνος γειτνιάζει μέσω της οδού Κανάρη με την πλατεία της Φιλικής Εταιρείας και με κάθετους δρόμους με το Κολωνάκι, τη συνοικία που ήταν αραιοκατοικημένη διότι τα αρχιτεκτονικά σχέδια των οικοδομημάτων της συνοικίας έπρεπε να τα βλέπει ο βασιλιάς, και έτσι αποκλείονταν οι φτωχοί από την περιοχή αυτή. Εδώ βρίσκονται τα εναπομείναντα καταστήματα με ακριβά είδη ένδυσης και υπόδησης, που «καλά κρατούν», μια και απευθύνονται σ' εκείνους που καμιά οικονομική κρίση δεν αγγίζει, και gallery, μαγαζιά με ακριβά παιχνίδια, ποδήλατα τελευταίου τύπου, ανθοπωλεία, είδη χορού και σε μια γωνία ένα καλόγουστο μανάβικο. Εναν τοίχο κοσμεί ένα προσεγμένο γκραφίτι.

Ο κοσμοπολίτικος αέρας των καταστημάτων της περιοχής συνυπάρχει με φολκλοριστικές τάσεις των αστών που φανερώνουν τη νοσταλγία ενός ουτοπικού, εξωραϊσμένου παρελθόντος. Ετσι ο φούρνος φέρει μεν την επιγραφή «Athens Bakery», αλλά ένας παραδοσιακός πλάστης και σύνεργα κουζίνας κοσμούν τη βιτρίνα του. Το παντοπωλείο είναι μοδάτο delicatessen, αλλά φέρει την ονομασία «Αγροτική γωνιά». Τα καλλυντικά στο ανακαινισμένο κτίριο της δεκαετίας του 1950 υπόσχονται ομορφιά και νεανικότητα με προϊόντα φτιαγμένα από φυσικές πρώτες ύλες, και τα καταστήματα με τις αντίκες θυμίζουν άλλες εποχές.

Κατηφορίζοντας από την Ομήρου προς τα Κολωνάρχεια το κλίμα αλλάζει, γίνεται πιο «λαϊκό», ενώ ταυτόχρονα φαίνεται πως εδώ έχει τη βάση του ένα μεγάλο μέρος του πολιτισμικού κεφαλαίου. Νοητό σύνορο αποτελούν η Νομική Σχολή, που θυμίζει τους αγώνες των φοιτητών το 1973, και το κτίριο του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων. Λίγο πιο κάτω το Χημείο φέρει ακόμη ίχνη από τα Δεκεμβριανά. Σήμερα στο ανακαινισμένο κτίριο υπάρχουν τα πανό «Κάτω τα χέρια από τους Τούρκους και τους Κούρδους πολιτικούς πρόσφυγες. Η αλληλεγγύη είναι το όπλο μας» και «Κάτω τα χέρια από τις καταλήψεις» που φανερώνουν την ευαισθητοποίηση του Συλλόγου Υπαλλήλων Βιβλίου - Χάρτου Αττικής για τους κατατρεγμένους που ξεκίνησαν μιαν ακούσια πορεία προς τη Δύση.

Το τυπωμένο χαρτί

Ο δρόμος τώρα είναι το βασίλειο του τυπωμένου χαρτιού. Εδώ βρίσκονται οι περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία, τυπογραφεία, βιβλιοδετεία και καταστήματα για φωτοαντίγραφα - απαραίτητα για τους φοιτητές και τους δικηγόρους που κινούνται στην περιοχή. Τα υπόγεια των παλιών πολυκατοικιών με τα μάλλον βρώμικα μαρμάρινα σκαλοπάτια είναι, επίσης, βιβλιοπωλεία με καινούργια ή μεταχειρισμένα βιβλία και σπάνιες εκδόσεις ή καταστήματα με φθηνά ρούχα και κοσμήματα.

Λείπουν οι παλιοί εκδοτικοί οίκοι Φιλιππότης, Τολίδης... και το βιβλιοπωλείο της Εστίας, που έκλεισε το 2013 ύστερα από 128 χρόνια λειτουργίας, σημαδεμένο από τα ίχνη σπουδαίων λογοτεχνών που πέρασαν από εκεί (Παλαμάς, Βαλαωρίτης, Βικέλας, Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας κ.ά.). Παραμένει όμως ο «Σωτήρ» που συνυπάρχει τώρα με τον «Αιώνιο Ηνίοχο. Το Εσωτερικό Βιβλιοπωλείο», που πουλάει φυλακτά, είδη φενγκ σούι και βιβλία ανατολικής φιλοσοφίας, και τον «Πύρινο Κόσμο» με τα βιβλία φυσικής και μεταφυσικής. Με τον ίδιο τρόπο συνυπάρχουν ασιατικά βιολογικά φάρμακα και τσάινα ροφήματα με τα κλασικά φαρμακεία. Ανατολική και δυτική φιλοσοφία σμίγουν στον ίδιο δρόμο όπως σμίγουν το τυπογραφείο «Ωκύτυπον» με το ακριβώς απέναντί του «Type Center», η ελληνική καθαρεύουσα με την αγγλική, η καλλιγραφία του «Καλλιτεχνικού Τυπογραφείου» και της «Περγαμηνής» με τις μοντέρνες ξενόγλωσσες επιγραφές, το σύγχρονο OTE shop με το παλιό κτίριο του ΟΤΕ.

Εκτός από τα βιβλιοπωλεία υπάρχουν καταστήματα με μουσικά όργανα και μικρά καφέ, εστιατόρια, ταχυφαγεία και φυσικά... τυροπιτάδικα (προς την Ιπποκράτους, σε πιάνει μια μυρωδιά σπανακόπιτας). Κόσμος που τρώει σε όλες τις ώρες της ημέρας φαίνεται πως συχνάζει στην περιοχή.

Και εδώ υπάρχουν άδεια μαγαζιά· πολλές φορές χωρίς καν ένα «ενοικιάζεται» ή ένα «πωλείται» παρά μόνο με το πλήθος των αφισών κολλημένων πάνω στα τζάμια που τώρα, πέρα από την πληροφόρηση για πολιτισμικές εκδηλώσεις (διαφορετικές από εκείνες του πρώτου τμήματος του δρόμου), δηλώνουν συμπαράσταση σε κρατούμενους και καλούν σε εγρήγορση τον λαό. Οπως δηλώνουν και τα γκραφίτι «Wake up» και «Πιστεύεις ακόμη την TV;» που διακρίνονται στους μουντζουρωμένους τοίχους.

Η αμφισβήτηση ζει στις καθέτους
Οι κάθετοι δρόμοι δεν διαφέρουν από το κάτω τμήμα της Σόλωνος: Ελληνοαμερικανική Ενωση, Γαλλικό Ινστιτούτο, εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία και φροντιστήρια είναι οι βασικές χρήσεις των κτιρίων. Κάτι το ιδιαίτερο, όμως, συμβαίνει στη Ζωοδόχου Πηγής. Στην πρώτη γωνία τα λουλούδια και τα δέντρα του Αυτοδιαχειριζόμενου Πάρκου των κατοίκων, που δημιουργήθηκε στη θέση του σχεδιαζόμενου από τις Αρχές πάρκινγκ, έχουν μεγαλώσει. «Το πάρκινγκ τους, πάρκο μας» λένε, επεξηγώντας: «Ενας απελευθερωμένος χώρος». Οι κάτοικοι της περιοχής συναντιούνται τις Κυριακές και ενώ τα παιδιά τους παίζουν στην παιδική χαρά, εκείνοι ασχολούνται με τη συντήρηση του πάρκου και την περιποίηση του περιβολιού («το πάρκο διψάει, ελάτε να το ποτίσουμε» γράφει μια ανακοίνωση). Εκεί γίνονται, επίσης, διάφορες εκδηλώσεις όπως διδασκαλία κτισίματος με πέτρα και καλλιέργειας σπόρων, ανταλλακτικά παζάρια, συναυλίες, προβολές ταινιών, ομιλίες και γιορτές αλληλεγγύης προς τους μετανάστες γιατί «όλοι ξένοι είμαστε και μέσα και έξω από τις πατρίδες», όπως δηλώνουν.

Η αμφισβήτηση εξακολουθεί να ζει στη Σόλωνος και στους πέριξ δρόμους αποτελώντας μια νησίδα που ανησυχεί την εξουσία. Δεν είναι τυχαίο που το παράρτημα της Εθνικής Τράπεζας του δρόμου είναι θωρακισμένο αφήνοντας μόνο την είσοδο να δείχνει ότι λειτουργεί. Οπως δεν είναι και τυχαία η συνεχής παρουσία αστυνομικών.

Καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας ο δρόμος έχει κίνηση. Ανθρωποι όλων των ηλικιών περπατούν, όμως δεν είδα πολλούς χαρούμενους. Θυμάμαι άλλοτε θορυβώδεις φοιτητές να κατακλύζουν τους δρόμους και τη Νομική γεμάτη ζωή. Τα πράγματα αλλάζουν...

Μόλις νυχτώσει, ο δρόμος ερημώνει. Η κίνηση έχει μεταφερθεί στα κοντινά σοκάκια, όπου βρίσκονται τα μπαρ και οι ταβέρνες. Ισως ο περιπατητής να δει και μια-δυο γυναίκες με σκληρή μοίρα και δίχως χαρά να κάνουν σκόπιμες βόλτες.

Τελειώνοντας να πω ότι η περιδιάβαση στη Σόλωνος και τα πέριξ μου θύμισε πως culture (τα άυλα, πνευματικά επιτεύγματα) και civilization (ο υλικός πολιτισμός, η τεχνολογία, η οικονομία) μέσα από τα αλληλοδιαπλεκόμενα δίκτυα δημιουργούν σχέσεις που επιδρούν στη δομή του συστήματος και στη δράση των ανθρώπων σε σημείο που είναι πια δύσκολος ο διαχωρισμός των δύο (Ν. Elias, Η διαδικασία του πολιτισμού, Αλεξάνδρεια, 1996).

Στη Σόλωνος απεικονίζεται ακόμη χωρικά αυτός ο διαχωρισμός με όλες ταυτόχρονα τις διαχύσεις και τις επιδράσεις του εργαλειακού, οικονομικού λόγου πάνω στον πολιτισμικό. Η αστική κουλτούρα σμίγει με τη διανόηση και αν η πρώτη ευαισθητοποιηθεί μπορεί να γίνει πρωτοπόρα, καθιστώντας φανερό πως τελικά «λαός» και «Κολωνάκι» βρίσκονται πολύ κοντά, τόσο σε ό,τι αφορά τον χώρο, που δεν είναι ποτέ ουδέτερος, όσο και σε ό,τι αφορά τη νοοτροπία.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.