«Οι Ελληνες ανήκαν πάντα στον μεγάλο «ευρωπαϊκό λαό»»

21/01/14 ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

Μανώλης Πατηνιώτης

Με αφορμή το βιβλίο του «Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας - Ο Ελληνικός Επιστημονικός Στοχασμός τον 17ο και 18ο αιώνα» ο αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών αναφέρεται στους άγνωστους Ελληνες διανοητές του 18ου αιώνα και υποστηρίζει ότι δεν ήταν οι φτωχοί συγγενείς των.

 

Της Νόρας Ράλλη

Τα Πανεπιστήμια τους τελευταίους μήνες μπήκαν στο στόχαστρο τόσο της κυβέρνησης όσο και των ίδιων των λειτουργών τους. Πρυτάνεις, καθηγητές και υπάλληλοι εναντιώθηκαν στην κυβερνητική πολιτική για μείωση του προσωπικού, τα Πανεπιστήμια έκλεισαν, οι φοιτητές έμειναν μετέωροι, μπροστά σε ένα αδιέξοδο πρωτοφανές στην ιστορία της ανώτατης εκπαίδευσης της χώρας. Ο Μανώλης Πατηνιώτης, αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, μας μίλησε για τον αληθινό ρόλο του Πανεπιστημίου αλλά και για τη σημερινή κοινωνικοπολιτική κατάσταση, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας – Ο Ελληνικός Επιστημονικός Στοχασμός τον 17ο και 18ο αιώνα» που διαψεύδει τα όσα ξέραμε έως τώρα: ότι, δηλαδή, ελληνικός διαφωτισμός δεν υπήρξε ποτέ!


• Πώς αισθάνεστε ως καθηγητής σε ελληνικό Πανεπιστήμιο που έμεινε κλειστό λόγω πολιτικών επιλογών;

«Είδαμε Πανεπιστήμια κλειστά. Τουλάχιστον λυπηρό, καθώς το Πανεπιστήμιο ήταν ανέκαθεν ανοιχτό στην κοινωνία και εξέφραζε με συμπυκνωμένο τρόπο τη δυναμική της αλλαγής ή της αντίστασης. Αυτό είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του. Οπως και το ότι παράγει παιδεία όχι μόνο στις αίθουσες και στα σπουδαστήρια, αλλά με όλη την ύπαρξη και τη λειτουργία του μέσα στην κοινωνία. Διάφορες και διάφοροι νεόκοποι προφήτες της «ανάπτυξης» μιλούν για σύνδεση του Πανεπιστημίου με την κοινωνία, αλλά εννοούν τη σύνδεση του Πανεπιστημίου με συγκεκριμένες ανάγκες της καπιταλιστικής οικονομίας. Οταν η κοινωνία εισβάλλει στο Πανεπιστήμιο για να βρει τρόπους διανοητικής συγκρότησης και πολιτικής έκφρασης, τότε το Πανεπιστήμιο είναι «κλειστό», «κατειλημμένο» κ.λπ. Οταν οι μετανάστες εισβάλλουν στο πανεπιστήμιο, είναι μίασμα από το οποίο πρέπει να απολυμανθεί η ακαδημαϊκή λειτουργία».

• Οι ανθρωπιστικές σπουδές υποβιβάζονται διαρκώς, σε παγκόσμια κλίμακα. Ποιο το κοινωνικό αντίκρισμα;

«Το Πανεπιστήμιο, από τη σύστασή του, υπήρξε πάντοτε ένας θεσμός ανθρωπιστικών σπουδών. Η δουλειά του δεν ήταν να παράγει ρολόγια. Ηταν να προσφέρει πεδίο αντιπαράθεσης σε αντικρουόμενες απόψεις, έδαφος για να βλαστήσει ο κριτικός στοχασμός και να μορφοποιεί νοήματα και αξίες που ορίζουν τον συλλογικό βίο. Σήμερα το Πανεπιστήμιο αλλάζει και πάλι. Διεθνώς τα τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών κλείνουν, συγχωνεύονται ή υποβαθμίζονται στο όνομα της αποτελεσματικότερης «σύνδεσης με την αγορά». Αν κάτι πρέπει να διασώσουμε σε αυτή τη διαδικασία βίαιου μετασχηματισμού, αυτό είναι η κεντρικότητα των ανθρωπιστικών σπουδών, η ικανότητα ενός πνευματικού θεσμού να φιλτράρει τις διεργασίες που συντελούνται σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής και να παράγει πολιτισμό».

• Το νέο σας βιβλίο αφορά τον ελληνικό επιστημονικό στοχασμό κατά την περίοδο του Διαφωτισμού (17ος – 18ος αι.). Υπάρχει τελικά ελληνικός Διαφωτισμός;

«Οι Ελληνες υπήρξαν πάντοτε τμήμα της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογένειας, τμήμα του μεγάλου «ευρωπαϊκού λαού». Μπορεί να περάσαμε δύσκολες στιγμές, μπορεί ο φιλοσοφικός και πολιτικός στοχασμός να δοκιμάστηκε από τη στασιμότητα της οθωμανικής κυριαρχίας, μπορεί ο τόπος να μη γνώρισε Αναγέννηση, αλλά όταν η Ευρώπη άρχισε να αποκτά συνείδηση του εαυτού της, στα χρόνια του Διαφωτισμού, εμείς ξαναβρήκαμε τη θέση μας σε μια παράδοση που κατά βάσιν ήταν δική μας. Η θέση αυτή βεβαίως ήταν και παρέμεινε περιφερειακή —δεν πρωταγωνιστήσαμε στα μεγάλα διανοητικά επιτεύγματα του νεότερου ευρωπαϊκού πνεύματος—, αλλά ακόμα κι αυτή η περιφερειακότητα συνιστούσε μια επικύρωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας της Ελλάδας».

• Ποιοι είναι κατά τη γνώμη σας οι σημαντικότεροι ελληνόφωνοι λόγιοι της εποχής (18ος αιώνας);

«Θα σας πω λίγα ονόματα, από τα πολλά που πρέπει κανονικά να αναφερθούν. Αλλά επιτρέψτε μου ένα σχόλιο. Πόσοι, στ’ αλήθεια, έχουμε ακούσει αυτά τα ονόματα; Ποιος ξέρει τον Θεόφιλο Κορυδαλέα; Ποιος ξέρει τον Χρύσανθο Νοταρά εκτός από τους συντοπίτες του των Ανω Τρικάλων Κορινθίας; Ποιος έχει ακουστά τον Βικέντιο Δαμοδό, εκτός από τους Ληξουριώτες συντοπίτες του; Ποιος γνωρίζει τον Χριστόδουλο Παμπλέκη ή τον Παναγιώτη Κοδρικά; Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και τα σχολικά βιβλία, όταν αναφέρονται στην πνευματική δραστηριότητα του 18ου αιώνα, εξαντλούνται συνήθως στην αναμφίβολα ηρωική μορφή του Αδαμάντιου Κοραή και στη γραφική φιγούρα του Κοσμά του Αιτωλού. Λόγιοι όπως αυτοί που ανέφερα, αλλά επίσης όπως οι εμβληματικές μορφές του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, που διατρέχουν ολόκληρο τον 18ο αιώνα, παραμένουν στο περιθώριο των αφηγήσεων αν όχι στην πλήρη αφάνεια. Ολοι αυτοί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ήταν mainstream. Ενα πράγμα που προσπαθώ να πω στο βιβλίο είναι ότι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι «ήξεραν γράμματα» —δεν ήταν φτωχοί συγγενείς των Ευρωπαίων στοχαστών— και ήξεραν τα ίδια γράμματα που γνώριζαν και οι υπόλοιποι λόγιοι της εποχής τους».

• Για να ξανάρθουμε στο σήμερα, πώς θα μπορούσε να βοηθήσει ένας νέος «λογικός θετικισμός» ως εναντίωση σε ακραίους τρόπους σκέψης; Και φυσικά εννοώ την άνοδο ακροδεξιών μορφωμάτων…

«Αναφέρεστε προφανώς στον λογικό θετικισμό του Μεσοπολέμου, ένα επιστημονικό ρεύμα που συμπύκνωσε των προσπάθεια των διανοούμενων να αντιπαρατεθούν στον κοινωνικό ανορθολογισμό και την άνοδο του φασισμού. Ειλικρινά δεν ξέρω τι να απαντήσω. Δεν ξέρω αν ένας «νέος» θετικισμός θα μπορούσε να λειτουργήσει στην κατεύθυνση που λέτε, δεδομένου ότι ούτε ο «παλιός» απέτρεψε τελικά τον συλλογικό παραλογισμό. Από την άλλη σκέφτομαι ότι, παρ’ όλα αυτά, μπορούμε να κρατήσουμε μια σημαντική παρακαταθήκη από τον στοχασμό των θετικιστών κι αυτή είναι η υπεράσπιση του κοινού νου: άνθρωποι που σήμερα στηρίζουν φασιστικά πολιτικά μορφώματα, αν δεν είναι σκόπιμα κακοί, είναι σίγουρα ηλίθιοι. Και άνθρωποι που προβάλλουν διάφορες θεωρίες πολιτικής συμμετρίας, όπως η λεγόμενη θεωρία των δυο άκρων, αν δεν είναι ηλίθιοι, είναι επικίνδυνοι. Σε περιπτώσεις —δυστυχώς!— τόσο στοιχειώδεις η υπεράσπιση των αυτονόητων του ορθού λόγου αποτελεί σημαντικό πολιτικό πρόταγμα».

* INFO: Το βιβλίο «Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας – Ο Ελληνικός Επιστημονικός Στοχασμός τον 17ο και 18ο αιώνα» κυκλοφορεί από τις εκδ. Gutenberg. Την Τετάρτη 29-1-2014, στις 20.30 στον ΙΑΝΟ (Σταδίου 24), ο Γ. Μπασκόζος συνομιλεί με τους Γιώργο και Κώστα Δαρδανό των εκδόσεων Gutenberg, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Οι εκδότες και η ιστορία τους»

n.ralli@efsyn.gr