25 καμπαναριά για τον Ελ Γκρέκο

 

Αστραπέλλου Μαριλένα  

 

Στις 18 Ιανουαρίου ανοίγει επίσημα στο Τολέδο της Ισπανίας το αφιερωμένο έτος στα 400 χρόνια από τον θάνατο του κρητικού ζωγράφου. Η συμμετοχή της Ελλάδας

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  12/01/2014 BHMA

 
Στις 18 Ιανουαρίου από τα 25 κωδωνοστάσια του Τολέδο θα ηχήσει ένα πολύ ιδιαίτερο κοντσέρτο για καμπάνες. Αυτή είναι η ημέρα που το Ετος Ελ Γκρέκο θα έχει ξεκινήσει και επίσημα στην Ισπανία με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου. «Ο προφήτης των μοντέρνων καιρών», ένας από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες όλων των εποχών και μια εξαιρετικά πολυσύνθετη προσωπικότητα, θα έχει επί μία ολόκληρη χρονιά την τιμητική του τόσο στην πόλη και στη χώρα που τον υιοθέτησε όσο και στη χώρα και στην πόλη που τον γέννησε.

Στο Τολέδο, την πόλη όπου έζησε, καθιερώθηκε και μεγαλούργησε από τα 36 του χρόνια ως τον θάνατό του, στα 73 του, το 1614, όλη η πόλη συμμετέχει στην επέτειο μέσα από μια πληθώρα εκδηλώσεων. Ξεχωρίζει «Ο Ελληνας του Τολέδο» στο Μουσείο Σάντα Κρουθ (14/3-14/6), όχι μόνο η μεγαλύτερη έκθεση που έχει διοργανωθεί ποτέ για τον Ελ Γκρέκο αλλά και η πρώτη στην ιστορία που φιλοξενείται στο Τολέδο. Είναι ένα γεγονός για το οποίο δεν αισθάνονται ιδιαίτερα υπερήφανοι οι Ισπανοί και απ' ό,τι φαίνεται έχουν βαλθεί να διορθώσουν τη μεγάλη παράλειψη. Πάνω από 100 έργα του Ελ Γκρέκο θα συγκεντρωθούν στη μικρή ισπανική πόλη και 70 από αυτά θα προέλθουν από μουσεία και συλλογές όλου του κόσμου. Για παράδειγμα, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης θα δανείσει το έργο «Αποψη του Τολέδο», ενώ η δική μας Εθνική Πινακοθήκη θα συμβάλει στο ευτυχές reunion με τη «Συναυλία των αγγέλων». Το Μουσείο Μπενάκη θα στείλει στην Ισπανία τα δύο έργα του Γκρέκο που έχει στην κατοχή του. «Η Προσκύνηση των Μάγων» και «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας» θα είναι επίσης μέρος της έκθεσης.

Την επιμέλεια έχει αναλάβει ο Φερνάντο Μαρίας, ο σημαντικότερος μελετητής του Θεοτοκόπουλου στην Ισπανία σήμερα και επιστημονικός επιμελητής του Ιδρύματος «El Greco 2014» το οποίο έχει συσταθεί στην Ισπανία ειδικά για το Ετος Ελ Γκρέκο. Μέσα από την έκθεση, ακριβώς όπως έχει κάνει και μέσα από τις μελέτες του, ο Μαρίας θα προσπαθήσει να ανατρέψει τη στερεοτυπική εικόνα που έχουμε για τον Ελ Γκρέκο ως ενός βαθιά θρησκευόμενου ζωγράφου σε πλήρη σύμπνοια με την ισπανική κοινωνία που τον φιλοξένησε. Ο Ελ Γκρέκο ήταν ένας διανοούμενος καλλιτέχνης, ανεξάρτητος και αδέσμευτος. Δεν δίστασε να έρθει σε ρήξη ακόμη και με τον Φίλιππο Β' της Ισπανίας αλλά και με σημαντικούς πάτρωνες της εποχής. Aυτός είναι στην ουσία ο λόγος που στράφηκε στα πορτρέτα, στους λατρευτικούς πίνακες και στα ρετάμπλ, στους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να διασφαλίσει το εισόδημά του ένας καλλιτέχνης στην Ισπανία της εποχής.

Η ματιά της έκθεσης είναι λοιπόν αναπόφευκτα περιφερειακή. Ιχνηλατεί την πορεία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από τον Χάνδακα της βενετοκρατούμενης Κρήτης, με την κατάρτιση στη μεταβυζαντινή παράδοση της αγιογραφίας, στη Βενετία του 1567, όταν αποκτά το προσωνύμιο Ελ Γκρέκο και θητεύει κοντά στον Τισιανό, ενώ επηρεάζεται βαθύτατα από τον Τιντορέτο. Τον ακολουθεί στη Ρώμη του 1570, όπου εξοικειώνεται με τη δουλειά σπουδαίων καλλιτεχνών της εποχής όπως ο Τζιόρτζιο Κλόβιο και ο Μιχαήλ Αγγελος. Για αυτόν τον τελευταίο είχε μάλιστα αποφανθεί ότι «δεν ξέρει να ζωγραφίζει», μια μικρή εκδήλωση ενός μεγάλου εγώ που νιώθει ανίκητο χάρη στις αδιαμφισβήτητες ικανότητές του. Αναπόφευκτα όμως η έμφαση στην έκθεση αυτή θα δοθεί στη δουλειά που έκανε ως πορτρετίστας όταν εγκαταστάθηκε στο Τολέδο. Είναι το μόνο είδος της ζωγραφικής του για το οποίο κατάφερε να κατακτήσει αναγνώριση και δόξα από τους συγχρόνους του, μολονότι οι παραμορφωμένες φιγούρες και η επιμήκυνση στα ανθρώπινα χαρακτηριστικά δεν είχαν καμία σχέση με την εικονογραφία των υπόλοιπων καλλιτεχνών στην Ισπανία του Φιλίππου Β'.

Ως προέκταση της έκθεσης οι επισκέπτες του Τολέδο θα μπορούν να επισκεφθούν και πέντε κομβικά σημεία της πόλης όπου βρίσκονται αυθεντικοί πίνακες του Ελ Γκρέκο στο περιβάλλον για το οποίο δημιουργήθηκαν. Ανάμεσά τους η εκκλησία της Μονής Σάντο Ντομίνγκο ελ Αντίγκουο, όπου φιλοτέχνησε τα πρώτα του ρετάμπλ όταν έφτασε στο Τολέδο από την Ιταλία το 1577 και όπου ενταφιάστηκε όταν πέθανε ώσπου ο γιος του να μεταφέρει το λείψανό του στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο. Ή ο καθεδρικός ναός του Τολέδο για τον οποίο ζωγράφισε το περίφημο «El espolio» («Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού»). Ο συγκεκριμένος πίνακας ήταν η αιτία για σοβαρή οικονομική διαφωνία ανάμεσα στους εκπροσώπους του καθεδρικού ναού και στον Ελ Γκρέκο. Εκείνοι το κοστολόγησαν στα 227 δουκάτα, ο Ελ Γκρέκο από την άλλη εκτιμούσε ότι άξιζε 900. Εις μάτην.

Στο Πράδο της Μαδρίτης η έμφαση θα δοθεί στην έκθεση «Ο Ελ Γκρέκο και η μοντέρνα ζωγραφική» (24/6-5/10) προκειμένου να επισημανθεί η επιρροή που άσκησε ο αντισυμβατικός ζωγράφος στα καλλιτεχνικά ρεύματα του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού. Οταν, δηλαδή, έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες λήθης τον ανακάλυπταν ξανά οι γάλλοι ζωγράφοι και οι εκπρόσωποι του μοντερνισμού. Είκοσι πέντε έργα του θα αντιπαρατεθούν με περίπου 75 πίνακες και σχέδια μοντερνιστών για να αναδειχθούν οι εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ τους. Τα 18 από αυτά θα είναι του Πικάσο. Είναι γνωστό ότι κατά την μπλε περίοδό του μελετούσε την ανατομία των ασκητικών μορφών του Ελ Γκρέκο, ενώ όταν δούλευε τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» μελετούσε το έργο «Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως» το οποίο βρισκόταν στην κατοχή ενός φίλου του. Η εκφραστικότητα των μορφών, η εκκεντρική παλέτα και τα αδούλευτα φόντα είχαν επηρεάσει και τη ζωγραφική του Εντουάρ Μανέ, όπως φαίνεται στο έργο του «Η κυρία με τη γούνα», το οποίο επίσης περιλαμβάνεται στην έκθεση. Οι εξπρεσιονιστές, από την άλλη, τόσο σε Ευρώπη όσο και σε Αμερική, τον θεωρούσαν σχεδόν πρόδρομό τους, κυρίως όσον αφορά τις εκφραστικές παραμορφώσεις στις μορφές του Γκρέκο.

Εξι εκθέσεις στην Ελλάδα
Η Ελλάδα δεν υπολείπεται σε εκδηλώσεις για το Ετος Θεοτοκόπουλου, αν και οι πέντε από τις έξι εκθέσεις που θα διοργανωθούν θα πραγματοποιηθούν προς το τέλος του 2014, μέσα στον Νοέμβριο. Η χρηματοδότησή τους έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα ΕΣΠΑ από τη γενική γραμματέα του ΥΠΠΟ κυρία Λίνα Μενδώνη και πρόεδρο της οργανωτικής επιτροπής των εκδηλώσεων. Την επιστημονική επιμέλεια έχει αναλάβει ο κ. Νίκος Χατζηνικολάου, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η αρχή θα γίνει από το  Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο τον Ιούνιο (21/6-2/10) με την έκθεση «Ο Ελ Γκρέκο μεταξύ Βενετίας και Ρώμης», η οποία θα παρουσιαστεί εν συνεχεία στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς τον Νοέμβριο (20/11). Στο πλαίσιο του διεθνούς δανεισμού έργων τέχνης του Ελ Γκρέκο στην Ελλάδα θα έρθουν δύο πολύ σημαντικά πορτρέτα από το Μουσείο του Πράδο για την έκθεση «Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο», η οποία θα διοργανωθεί στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη (12/11). «Δεν έχει γίνει ποτέ στην Ισπανία μια έκθεση με αντίστοιχη θεματική» επισημαίνει ο κ. Χατζηνικολάου, ο οποίος είναι και καλλιτεχνικός επιμελητής της έκθεσης. «Σκοπός είναι να συλλάβουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούσε ο Θεοτοκόπουλος στο Τολέδο. Ενα περιβάλλον στο οποίο δεν μπορούσε να αφομοιωθεί καλλιτεχνικά εξαιτίας και της ιταλικής παιδείας του, η οποία ήταν υψηλότατου επιπέδου. Ο κύκλος με τον οποίο μπορούσε να κουβεντιάσει γι' αυτά που τον ενδιέφεραν ήταν πολύ περιορισμένος αλλά πολύ σημαντικός».

Στις εκθέσεις  «Τέχνη και κοινωνία στην Κρήτη στα χρόνια του Θεοτοκόπουλου» στο Βυζαντινό Μουσείο και «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και η Ναυμαχία της Ναυπάκτου» στο Κυκλαδικής Τέχνης θα διοχετευθούν τα υπόλοιπα έργα που πρόκειται να ταξιδέψουν στην Ελλάδα. Οπως ένα από τα σημαντικότερα νεανικά έργα του Θεοτοκόπουλου, ο πίνακας με το «Νέο αγόρι που φυσάει ένα δαυλί για να ανάψει με αυτό ένα κερί» από το Μουσείο Καποντιμόντε στη Νάπολι, μια άγνωστη μινιατούρα από αγγλική συλλογή και κατά πάσα πιθανότητα ο πίνακας «Η Προσκύνηση του Αγίου Ονόματος του Ιησού» από το Εσκοριάλ.

Πλην των τριών έργων που θα σταλούν στο Τολέδο για την έκθεση «Ο Ελληνας του Τολέδο» στις εκθέσεις επί ελληνικού εδάφους αναμένεται να αξιοποιηθούν και τα έργα που βρίσκονται στα ελληνικά μουσεία και συλλογές: «Η ταφή του Χριστού» και «Ο Αγιος Πέτρος» της Εθνικής Πινακοθήκης, «Η βάπτιση του Χριστού» και η «Αποψη του Ορους και της Μονής Σινά» του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, «Η κοίμηση της Θεοτόκου» από τον Ναό Κοιμήσεως στην Ερμούπολη Σύρου και βεβαίως η σχετικά πρόσφατα αποκτηθείσα «Στέψη της Θεοτόκου» του Ιδρύματος Ωνάση.

Στην Πινακοθήκη στου Γουδή θα φιλοξενηθούν ψηφιακές αναπαραστάσεις έργων του Ελ Γκρέκο. Στο Μουσείο Αλεξ Μυλωνά - Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, από την άλλη, θα διοργανωθεί η έκθεση «Γκρεκομάνια» (13/11) από τον καλλιτεχνικό διευθυντή του μουσείου Ντένη Ζαχαρόπουλο. Σκοπός είναι  να αναδειχθεί η σχέση του Ελ Γκρέκο με την Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα ως και το 1950, όταν δηλαδή η χώρα τον ανακάλυπτε ξανά μαζί με όλον τον υπόλοιπο κόσμο. Σε αυτήν θα παρουσιαστούν σχέδια του Κόντογλου ή του Γκίκα, χαρακτικά, γραμματόσημα, αντίγραφα ζωγράφων, μελέτες και γελοιογραφίες τα οποία έχουν σχέση με το πώς προσλάμβανε η ελληνική κοινωνία τον Γκρέκο.

«Η εισαγωγή του Γκρέκο στην ελληνική πραγματικότητα στις αρχές του 20ού αιώνα είναι μια τεράστια ανάσα. Επέτρεψε ένα άνοιγμα προς τη Δύση που δεν είχαμε φανταστεί» σχολιάζει ο κ. Ζαχαρόπουλος. «Η δυναμική της πρόσληψης του έργου του από την κοινωνία και τον καλλιτεχνικό και πνευματικό μας κόσμο είναι τεράστια. Από την άλλη, στόχος της έκθεσης είναι να αναδείξει πώς η ιδιαιτερότητα του Ελ Γκρέκο δεν προέκυψε επειδή αυτός ο άνθρωπος γεννήθηκε ιδιαίτερος, όπως ο Μακρυγιάννης και ο Θεόφιλος. Η ιδιαιτερότητα του Ελ Γκρέκο σμιλεύτηκε μέσα από τα βιώματά του, τα ταξίδια και τη θέλησή του να φτιάξει μια δική του γλώσσα, κάτι που τον κατέστησε τελικά έναν από τους πρώτους μοντέρνους ζωγράφους του κόσμου. Ο Ελ Γκρέκο δεν είναι Ισπανός ούτε Ελληνας ούτε Βενετσιάνος αλλά έχει ένα δικό του, πολύ ιδιαίτερο ιδίωμα, είναι ένα ολοκληρωμένο "υποκείμενο". Ολος ο νεοελληνικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από ανάλογες ιδιαιτερότητες μοναδικών δημιουργών. Είναι ένας άνθρωπος που έχει τις αρετές του Μακρυγιάννη, την αφέλεια του Θεόφιλου, τη γνώση του Καζαντζάκη, το βάθος του Καβάφη, την τρέλα του Σολωμού και κατ' αυτόν τον τρόπο μας επιτρέπει να υπάρχουμε σε όλον τον κόσμο χωρίς το κόμπλεξ του ποιοι είμαστε».