ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Άγνωστες σελίδες της φιλίας με τον Σικελιανό

«Η πιο στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη». Αυτό πίστευε ο Νίκος Καζαντζάκης. Ο,τι και να πεις σε επίπεδο θεωρητικό, αν δεν το υποστηρίξεις στην πράξη, χάνει το νόημά του. Εκείνος, για παράδειγμα, πίστευε βαθιά στην έννοια της φιλίας και το απέδειξε εμπράκτως.

Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Αγγελος Σικελιανός διαβάζουν αγκαλιασμένοι, ακουμπώντας σε ένα τραπεζάκι. Ανέκδοτη φωτογραφία, με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1915

Η σχέση του με τον Αγγελο Σικελιανό υπήρξε μνημειώδης. Γνωρίζουμε πολλά για τη φιλία τους, όχι όμως και κάποια ντοκουμέντα-τεκμήρια, ανέκδοτα μέχρι σήμερα. Οπως το σημειωματάριο-λεύκωμα το οποίο κρατούσαν από κοινού για πάνω από δέκα χρόνια, στολισμένο ανάμεσα στις σελίδες του με λουλουδάκια που έχουν αποξηρανθεί, αλλά διατηρηθεί περίπου έναν αιώνα.
Μικρών διαστάσεων, καφετί στο χρώμα έτσι όπως έχει διαμορφωθεί από τον χρόνο, γεμάτο από σημειώσεις και κείμενα. Σε μερικές σελίδες το μελάνι έχει απλωθεί κάνοντας λεκέδες. Λίγες φωτογραφίες στην αρχή και, στο τέλος, κάποιες ανέκδοτες. Αυτή είναι η πρώτη εικόνα του σημειωματαρίου-λευκώματος, το οποίο πριν μελετηθεί και μεταγραφεί από τους ειδικούς παρουσιάζει κατ' αποκλειστικότητα το «Εθνος». Το αγγίζουμε και μας πλημμυρίζει συγκίνηση.


Ο Νίκος Μαθιουδάκης, επιστημονικός σύμβουλος των Εκδόσεων Καζαντζάκη, το βγάζει από μια προθήκη της έκθεσης για τα 130 χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254). Στην ίδια προθήκη, ένα άλλο Σημειωματάριο του Καζαντζάκη, περιηγητικό, με τίτλο «Ζήτω η φιλία» του 1946. Οταν ήταν στο Κέμπριτζ, πάνω από την πόρτα του δωματίου του, ήταν χαραγμένες στα ελληνικά οι λέξεις «Ζήτω η φιλία». Με γάντια μιας χρήσεως, ο Ν. Μαθιουδάκης «ξεφυλλίζει» τη φιλία των δύο ανδρών.

«Μα αν μιλώ όλες τις γλώσσες και των αγγέλων ακόμα, μου λείπει όμως η αγάπη, είμαι χαλκός και κύμβαλον αλλαλάζον», διαβάζουμε το απόσπασμα από τον Απόστολο Παύλο (Κατά Κορινθίους Α', 13-1) στην πρώτη σελίδα. Στα αριστερά, μία τοιχογραφία με φωτογραφίες. Η μία, με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1915, είναι ανέκδοτη και εικονίζει τους δύο φίλους να διαβάζουν, αγκαλιασμένοι, ακουμπώντας σε ένα τραπεζάκι. Πάνω στις φωτογραφίες, αποξηραμένα λουλούδια - ο Καζαντζάκης λάτρευε τα λουλούδια, τα μάζευε όπως τις λέξεις. Μελετώντας τη γλώσσα της «Οδύσσειας», για τη διατριβή του, ο Ν. Μαθιουδάκης έχει αποθησαυρίσει 5.415 ποιητικούς νεολογισμούς που δεν είναι καταγεγραμμένοι στα λεξικά της κοινής νεοελληνικής.
Οι δύο φίλοι σβήνουν τις ημερομηνίες του ημερολογίου, το χρησιμοποιούν μόνο ως σημειωματάριο, από το 1915 έως το 1925 περίπου, κρίνοντας από τις φωτογραφίες της τελευταίας σελίδας. Αντιγράφουν, ανθολογούν αποσπάσματα από έργα που τους αρέσουν. Πολ Βαλερί για την αγάπη και τους ποιητές, Κάλβος από τα «Φιλόπατρις» και «Εις την ελευθερίαν», Ρίλκε από το «Pieta», Σολωμός από την «Ελληνίδα μητέρα», Πολ Βερλέν, Γ. Μαρκοράς, Αριστοτέλης, Δάντης από τη «Θεία κωμωδία» (ο Καζαντζάκης είχε αφιερώσει τη μετάφρασή του για τη «Θεία κωμωδία» στον Σικελιανό), Σαπφώ, Ζαν Μορεάς, Ομηρος, Αγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, Πίνδαρος, Γκαίτε από το «Φάουστ», Σοφοκλής από τον «Οιδίποδα τύραννο» και την «Αντιγόνη» («Ερως ανίκατε μάχαν...»), Λασκαράτος - «Ερωτα αν θες να τάχομε καλά στο σπίτι μου να μη μεταπατήσεις».

Γαλάτειας: «Στον έρωτα την αμάχη αλλιώς νικούνε! Το κάστρο το δικό του βιγλατόροι μ΄ αρματωσιές βαρειές δεν το φυλάνε, ούτε κι ο οχτρός πηγαίνει με φουσάτα. Εκεί μηλιές τα μήλα φορτωμένες και νερατζιές και στ΄ άνθι λεμονίτσες. Εκεί σγουροί βασιλικοί στις γλάστρες και γιασεμιά και ζουφλαριά και βιόλες. Εκεί βιγλίζει ο πόθος και το αηδόνι πάσα άνοιξη πως φτάνεις διαλαλάει...» (ατεκμηρίωτο απόσπασμα)

Ενα λογοτεχνικό ημερολόγιο, με ανακατεμένα αποθησαυρισμένα κείμενα από την ελληνική και την παγκόσμια λογοτεχνία, από την αρχαία έως την αναγεννησιακή και τη σύγχρονη, για τις μεγάλες αξίες της ζωής, τον έρωτα και την αγάπη, την πατρίδα, την ελευθερία. Για το τέλος ο Κρητικός επιφυλάσσει μαντινάδες: «Σαν τη λογιάσεις μια δουλειά, όρτσα και μη φοβάσαι, αμόλα τη τη νιότη σου και μην την λυπάσαι» ή «Αναμεσός στα φρύδια σου γενί τζαμί θα χτίσω και δερβισάκι θα γενώ να πάω να προσκυνήσω».
Η περίοδος που γράφεται το σημειωματάριο αγγίζει τα χρονικά όρια της πρώτης περιόδου της φιλίας τους (1914-1923). Οταν γνωρίστηκαν, τον Νοέμβριο του 1914, στα γραφεία του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ο Καζαντζάκης ήταν 31 και ο Σικελιανός 30 ετών. Μετά τρεις ημέρες έφυγαν για το Αγιο Ορος, σε μια πνευματική άσκηση που κράτησε 40 μέρες. Ηταν σε μια ηλικία πνευματικής διαμόρφωσης. Διάβαζαν και κατέγραφαν αποσπάσματα όπου περιγράφονται μεγάλα ιδανικά, προκειμένου να θεμελιώσουν τη δική τους πνευματική αναγέννηση, τη δική τους θρησκεία. Εγραφε ο Καζαντζάκης: «Το βράδυ στα κρεβάτια μιλούμε πάλι για την ουσία της υπέρτατης επιθυμίας - να δημιουργήσουμε θρησκεία. Πώς να μπορέσουμε να εξωτερικεύσουμε ό,τι ιερώτερο και βαθύτερο έχουμε».

Μαζί σε όλη την Ελλάδα
Τα ταξίδια, το Νόμπελ και μετά «η Ελλάδα άδειασε»
Η φιλία του Κρητικού συγγραφέα και του Λευκαδίτη ποιητή υπήρξε κεραυνοβόλα. Ταξίδεψαν μαζί σε όλη την Ελλάδα. Στη Συκιά Κορινθίας, όπου είχε σπίτι ο Σικελιανός, ο Καζαντζάκης νιώθει τη χαρά της ζωής του «θεϊκά ισορροπημένη». Σε άλλη αναφορά του γράφει ότι χρωστά την πνευματική του εξέλιξη στη συντροφιά του με τον Σικελιανό.
Ωστόσο, το 1923, όταν ο Κρητικός έχει ολοκληρώσει την «Ασκητική», αισθάνεται ξένος προς τους παλιούς του συντρόφους: «Εγραψα στο Σικελιανό πως οι δρόμοι μας πια αλλάξανε».

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, ο εικοσαετής σχεδόν χωρισμός τους οφείλεται σε ιδεολογικές διαφορές. Ο Σικελιανός φέρεται να έχει ταχθεί υπέρ του βασιλιά Κωνσταντίνου, ενώ ο Καζαντζάκης παραμένει «φανατικά βενιζελικός και μεγαλοϊδεάτης» (Ρόντερικ Μπίτον).
Η φιλία τους αναθερμαίνεται το 1942, στο σπίτι του Πρεβελάκη στην Αθήνα, και το ζεύγος Σικελιανού παντρεύει τον Καζαντζάκη με την Ελένη Σαμίου το 1945, αλλά η κοινή υποψηφιότητά τους για το Βραβείο Νόμπελ το 1946 γίνεται αφορμή να ψυχραθούν και πάλι οι σχέσεις τους.

Με αυτή τη φωτογραφία του, επίσης άγνωστη έως σήμερα, ο Νίκος Καζαντζάκης κλείνει το σημειωματάριο-λεύκωμα με τον Αγγελο Σικελιανό

Ο Καζαντζάκης πίστευε τόσο πολύ στον Σικελιανό και θεωρούσε ότι οι δυο τους μπορούσαν να αναδείξουν την πνευματικότητα της Ελλάδας στο εξωτερικό, ώστε του ζήτησε «να ενωθούν τα ονόματά τους αναπόσπαστα, γιατί, στην αγάπη, ένα πράμα, μοιραζόμενο, διπλασιάζεται. Και η τιμή για την Ελλάδα θα 'ταν διπλή». «Σύμφωνοι. Εγώ θα σε στεφανώσω με το στεφάνι μου κι εσύ θα με στεφανώσεις με το δικό σου», απάντησε εκείνος.
Οπως είναι γνωστό, όμως, το σκληρά συντηρητικό κατεστημένο, με επικεφαλής τον ακαδημαϊκό Σπύρο Μελά, σαμποτάρισε με κάθε τρόπο την απονομή του Νόμπελ στους δύο ριζοσπαστικούς Ελληνες, προβάλλοντας τον Γεώργιο Βουγιουκλάκη. «Αλήθεια, ποιος είναι αυτός; Μήπως μια πράσινη οχιά;» ρωτάει o ελληνιστής Borje Knos από τη Στοκχόλμη τον Γιώργο Θεοτοκά. Είχε προηγηθεί η απόρριψη και των δύο από την Ακαδημία Αθηνών το 1944.

Ο Νίκος Μαθιουδάκης, διδάκτωρ Γλωσσολογίας και επιστημονικός σύμβουλος των Εκδόσεων Καζαντζάκη

Το 1957
Η ματαίωση της απονομής του Νόμπελ στον Νίκο Καζαντζάκη κράτησε έντεκα χρόνια. Το 1957, υποψήφιο και πάλι, τον πρόλαβε ο θάνατος. Κατά την Ελλη Αλεξίου, «αν ζούσε, σίγουρα θα το 'παιρνε. Γιατί στην υπόθεση του Νόμπελ είχε πάρει ενεργό μέρος και η Μαρία Βοναπάρτη».
Τότε είχαν περάσει έξι χρόνια από τον χαμό του αγαπημένου φίλου του, το 1951, χρονιά σημαδιακή γιατί είχε ολοκληρώσει και τον «Τελευταίο πειρασμό».
«Σαράντα χρόνια φιλία ακατάλυτη μ' έσμιγε με το Σικελιανό, είταν ο μόνος άνθρωπος που μπορούσα ν' αναπνέω, να μιλώ: να γελώ και να σωπαίνω μαζί του. Τώρα η Ελλάδα άδειασε», έγραφε στις 22 Ιουλίου 1951 στον Σουηδό B. Knos.
Να πώς τους περιγράφει η Ελένη Καζαντζάκη στο βιβλίο της «Ο ασυμβίβαστος»: «Ο Ιόνιος βάρδος, γλυκός κι αστραποβόλος, κατανυκτικός σαν τους πρίγκιπες της Αναγέννησης, καλύτερα σαν αρχιερέας κάποιας ασιατικής θεότητας, με τη φαρδομάνικη πάλλευκη μεταξωτή πουκαμίσα του (...)
Ο Κρητικός, γιος χωρικού, με τις λεπτές κλειδώσεις, ντροπαλός, ντυμένος από τα ξημερώματα με το μπλάβο ντρίλινο παντελόνι της αργατιάς και το πορτοκαλί του πουκάμισο. Κι οι δύο άνετα μπρος τους ισχυρούς ή τους απόκληρους της γης μας, κι οι δύο πάνω από το κοινό μέτρο. Κι οι δύο άρχοντες στο γέλιο».
«ΘΗΣΑΥΡΟΙ» ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ
Το πρώτο θεατρικό και οι επιστολές
Το Σημειωματάριο των Καζαντζάκη - Σικελιανού δεν είναι το μοναδικό ανέκδοτο κομμάτι του περίφημου Αρχείου Καζαντζάκη. «Δεν μιλάμε για πολύ μεγάλο αρχείο, αλλά για σημαντικό», διευκρινίζει ο Ν. Μαθιουδάκης. Σύντομα θα έχουμε στα χέρια μας το πρώτο θεατρικό του συγγραφέα, το ερωτικό δράμα «Ξημερώνει» (1906), με ηρωίδα την πρώτη και τελευταία γυναίκα ηρωίδα του Καζαντζάκη, τη Λαλώ (άγνωστο αν αφορούσε στη Γαλάτεια Καζαντζάκη που τότε υπέγραφε ως Λαλώ Ντεκάστρο).
Τη σειρά τους για μελέτη και έκδοση θα πάρουν σημειωματάρια και η αλληλογραφία (Τόμας Μαν, Αϊνστάιν, Κίμων Φράιερ, Αμαντί Πιέρ, επιστολές του οποίου παραχωρήθηκαν πρόσφατα από τους κληρονόμους του, κ.ά.) Ανάμεσα στις επιστολές και μια του Γεωργίου Παπανδρέου, με σχόλιά του για την «Οδύσσεια». Επίσης, άλλα θεατρικά, σενάρια για τον κινηματογράφο και παιδικές διασκευές. Το παραμύθι «Φτερωτό άλογο», από τις «Χίλιες και μία νύχτες», θα είναι συνέκδοση με το Μουσείο Καζαντζάκη. Από το τελευταίο, με άδεια της Νίκης Σταύρου, διευθύντριας των Εκδόσεων Καζαντζάκη και σημερινής διαχειρίστριας του πνευματικού έργου του συγγραφέα, θα κυκλοφορήσουν οι επιστολές του προς την βαφτισιμιά του Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ και τον πατέρα της Γιάννη Αγγελάκη.
Επανεκδόσεις
Την προβολή του καζαντζακικού έργου και την αναθέρμανση του ενδιαφέροντος γι' αυτό θα ωφελήσουν καθοριστικά οι καλές πλέον σχέσεις των Εκδόσεων, της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν. Καζαντζάκη και του ομώνυμου Μουσείου, αφού η μεταξύ τους διένεξη, που έφτασε και στα δικαστήρια, αποτελεί παρελθόν. Ηδη συζητιέται η σύσταση διεθνούς επιτροπής μελέτης του Καζαντζάκη, που θα συμβάλει και στην ουσιαστική επανέκδοση των Απάντων με επιστημονικές εισαγωγές.
Πανηγυρική θα είναι η επανέκδοση του «Ζορμπά» σε νέα μετάφραση στα Αγγλικά από τον Πίτερ Μπιν, καταξιωμένο μελετητή του Ν. Καζαντζάκη, σε περίπου έναν χρόνο, από τις εκδόσεις «Simon and Schuster» και χρηματοδότηση των Εκδόσεων Καζαντζάκη. Τότε θα αποσυρθούν από την αγορά τα αντίτυπα της υπάρχουσας προβληματικής μετάφρασης.
ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΜΠΟΥΛΑ
ΕΘΝΟΣ
«E» 12/5