Η κάμαρα δεν ήταν πτωχική"...ή το αρχείο Καβάφη

 

Το 2013, όπως όλοι γνωρίζουμε, έχει ανακηρυχθεί  Έτος Κωνσταντίνου Καβάφη, καθώς συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννηση και 80 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή.

Και επειδή πολύς λόγος έγινε τον τελευταίο καιρό για το Αρχείο Καβάφη, ας δούμε από πιο κοντά τη διαδρομή και τη τύχη του.

Το αρχείο  του ποιητή Κ.Π. Καβάφη περιλαμβάνει ποιήματα (πρωτότυπα, μεταφράσεις, σχόλια σε ποιήματα κ.λπ.), πεζά λογοτεχνικά και φιλολογικά κείμενα, ιδιωτικά κείμενα (αλληλογραφία, ημερολόγια, δημόσιος και κοινωνικός βίος κ.λπ.), το Αρχείο της Αλεξανδρινής Τέχνης (του περιοδικού που εξέδιδε ο ποιητής), καθώς και το Αρχείο Σεγκόπουλου (αρχειακά κατάλοιπα σχετικά με τον Καβάφη τού κληρονόμου του, Αλέκου Σεγκόπουλου, και της συζύγου του, Ρίκας Σεγκοπούλου, πρώτης επιμελήτριας του αρχείου).  Το παλαιότερο δείγμα της συλλογής είναι μια επιστολή του Γεώργιου Καβάφη, θείου του ποιητή, χρονολογούμενη από το 1850, με την οποία στέλνει στην Αλεξάνδρεια τον πατέρα του Κωνσταντίνου για να διευθύνει την εκεί οικογενειακή επιχείρηση. Επιπλέον συμπεριλαμβάνονται και άλλα προσωπικά του αντικείμενα όπως το γραφείο του, ένα τραπεζάκι,  η νεκρική μάσκα του Καβάφη, δωρεά της γλύπτριας Ασπασίας Παπαδοπεράκη. 

Από το υλικό του Αρχείου έχουν προκύψει πολλές μελέτες και βιβλία, καθώς ήταν ανέκαθεν προσιτό στους ερευνητές. Το αρχείο αποτελεί μοναδική περίπτωση στα ελληνικά γράμματα, αφού και ο ίδιος ο ποιητής θέλοντας  να διασφαλίσει την υστεροφημία του  είχε φροντίσει να οργανώσει με μοναδικό τρόπο τα ανυπολόγιστης αξίας χειρόγραφα αλλά και προσωπικά αντικείμενά του, έχοντας κατά νου τους μελλοντικούς ερευνητές του έργου του.

Το 1963, είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Κ. Π. Καβάφη, ο κληρονόμος του ποιητή, Αλέκος Σεγκόπουλος, εμπιστεύτηκε στον Γ. Π. Σαββίδη την επιμέλεια και την έκδοση όλου του Αρχείου Καβάφη.

 Ο Γ. Π. Σαββίδης, νεαρός φιλόλογος τότε, επιμελείται για πρώτη φορά, το 1968,  τα   αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη, στη δίτομη έκδοση του Ίκαρου που κυκλοφόρησε με πλήρη σχολιασμό, ως αφιέρωμα για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή.

 Αυτήν ήταν στην ουσία και η πρώτη φορά που ο Καβάφης κυκλοφορούσε ευρέως στην Ελλάδα. Ως τότε υπήρχε μόνο ένας τόμος με τα ποιήματα του «κανόνα» στην Αλεξάνδρεια, που είχε κυκλοφορήσει το 1934 στην Αλεξάνδρεια και είχε ανατυπωθεί από τον Ίκαρο το 1948. Έτσι λοιπόν για 15 χρόνια, όποιος ήθελε να αποκτήσει βιβλίο του Καβάφη, έπρεπε να βρει μία από αυτές τις δύο σπάνιες εκδόσεις.

Ένα χρόνο αργότερα, ο Σεγκόπουλος πεθαίνει και η χήρα του  πουλά το Αρχείο Καβάφη στο Γ. Π. Σαββίδη, που είχε αποδειχθεί ο πιο αξιόπιστος μελετητής του. Έτσι λοιπόν, το Αρχείο Καβάφη βρίσκεται στην κατοχή της οικογενείας Σαββίδη επί 40 χρόνια. Μετά τον θάνατο του Γ.Π.Σαββίδη  το 1995, το ανέλαβε ο γιός,  Μανόλης Σαββίδης. 

Ο Γ. Π. Σαββίδης και ο Μανόλης Σαββίδης όχι μόνο διαφύλαξαν την ενότητα του Αρχείου Καβάφη που παρέλαβαν, αλλά σε μεγάλο βαθμό το αποκατέστησαν, ανακτώντας χειρόγραφα και άλλο υλικό που είχε αποσπαστεί, και το προίκισαν με αντικείμενα όπως το αυθεντικό γραφείο του ποιητή, με έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις, ιστοσελίδες κ.λπ

Το 1996 ιδρύθηκε από τον Γ.Π.Σαββίδη  η μη κερδοσκοπική εταιρεία «Σπουδαστήριο ΝέουΕλληνισμού», που διαχειρίζεται  το αρχείο αλλά και όλη την πνευματική κληρονομιά.

        Ο Μ. Σαββίδης  πάντα αναζητούσε τρόπους  για να  διαχειριστεί πιο «αποτελεσματικά» τη σπουδαία αυτή κληρονομιά, όπως ο ίδιος υποστηρίζει. Δέχθηκε αρκετές προτάσεις για την αξιοποίησή του, άλλες περισσότερο αξιόπιστες και άλλες λιγότερο. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες, και οικονομικά και ουσιαστικά, ήταν να αγοραστεί το Αρχείο Καβάφη από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Αν και η πρόταση ήταν δελεαστική , δεν   κατέληξε κυρίως για συναισθηματικούς λόγους , γιατί δεν  ήθελε να φύγει αυτό το υλικό από την Ελλάδα. 

       Λίγο πριν μπούμε στο 2013,ο Μανόλης Σαββίδης, τελευταίος θεματοφύλακας του Αρχείου, το μεταβίβασε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση έναντι χρηματικού ποσού που δεν θέλησαν να προσδιορίσουν οι δύο πλευρές. 

      Ο Αντώνης Παπαδημητρίου, πρόεδρος του Ιδρύματος  δηλώνει πως  το Αρχείο θα είναι προσβάσιμο σε όλους. «Θα  διαμορφώσουμε έναν ειδικό εκθεσιακό χώρο, ο οποίος δεν θα έχει απλώς κάποιες προθήκες για την έκθεση των χειρογράφων του, αλλά θα είναι μελετημένος με πολύ μοντέρνο τρόπο ώστε να “ζωντανεύουν” τα ποιήματα του Καβάφη».

Για μια ευρύτερη πολιτισμική προσέγγιση του Αρχείου Καβάφη κάνει λόγο και ο Μανόλης Σαββίδης: «Σκεφτόμουν από καιρό πώς θα μπορούσα να αξιοποιήσω καλύτερα το Αρχείο Καβάφη, γιατί είδα ότι εγώ δεν επαρκούσα. Είμαι φιλόλογος και θα έπρεπε στ’ αλήθεια να δοκιμάσουμε μια μη φιλολογική προσέγγιση, γιατί αυτή είχε σχεδόν φτάσει στα όριά της. Δοκίμασα να κάνω ένα μουσείο Καβάφη. Όταν ήταν υπουργός Πολιτισμού ο Αντώνης Σαμαράς και πρόεδρος στο Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο ο Αγγελος Φιλιππίδης, κάναμε μια τριμερή συμφωνία: Το υπουργείο να μας επιτρέψει τη χρήση ενός κτιρίου στην Πλάκα,* το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο να το αναπαλαιώσει γιατί κατέρρεε, και να λειτουργήσει ως μουσείο Καβάφη. Όμως, μετά τις εκλογές άλλαξε η διοίκηση του Ταμιευτηρίου. Η καινούργια κατήγγειλε τη σύμβαση που είχε υπογράψει η προηγούμενη κι έτσι το έργο ναυάγησε. Η απογοήτευση αυτή με έκανε να σκεφτώ ότι έπρεπε να βρεθεί κάποιος άλλος που θα μπορούσε να αξιοποιήσει όλες τις διαστάσεις του Αρχείου, παραλαμβάνοντάς το στην κατάσταση που είχα καταφέρει να το φέρω.

        Στα χέρια μου το Αρχείο βρίσκεται από το 1995, όταν πέθανε ο πατέρας μου, Γ. Π. Σαββίδης. Όλα αυτά τα χρόνια εμπλουτίστηκε και από εμένα και από τον πατέρα μου. Προστέθηκαν χειρόγραφα, πραγματικά καβαφικά αντικείμενα όπως το γραφείο του, η νεκρική μάσκα, μια πολυθρόνα. Το ‘“προίκισα” και με δυο άρτιες κατά τη γνώμη μου ιστοσελίδες, όπου δημοσιεύαμε πολλά ανέκδοτα του Καβάφη που πολλοί εκδότες δεν έβρισκαν οικονομικά συμφέρον να εκδώσουν. Το Αρχείο, όμως, δεν είναι δικό μου. Είναι του Καβάφη. Εγώ το υπηρέτησα όσο καλύτερα μπορούσα. Ήρθε η ώρα να δοκιμαστεί κάποιος άλλος και πιστεύω ότι διάλεξα τον καλύτερο ανάδοχο για να είναι το μέλλον του εξασφαλισμένο».

Αυτό που δεν κατάλαβα εγώ είναι με ποιο τρόπο το διεκδικούσαν πολιτιστικοί φορείς άλλων χωρών, όπως ένα αντικείμενο τέχνης που βγαίνει σε πλειστηριασμό  και κατοχυρώνεται  σε κείνον που δίνει την καλύτερη προσφορά; 

Και ποια είναι τα όρια της φιλολογικής προσέγγισης που , όπως ομολογεί ο κ. Μ.Σαββίδης, "είχε φτάσει στα όριά της";

Αλλά και  τα πιο "μικρά και ασήμαντα", για την αισθητική του χώρου:

 πόσο κοντά  στη καβαφική λιτότητα και το πνεύμα ζωής του Αλεξανδρινού βρίσκεται το υπερσύγχρονο κτίριο της λεωφόρου Συγγρού, όπου στεγάζεται η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Αλέξανδρου Ωνάση;

Ας  παρηγορηθούμε βέβαια, πως τουλάχιστον έμεινε σε ελληνικά χέρια, τούτη την εποχή των γενικευμένων εκποιήσεων…

Αν μπορούσαμε όμως να ρωτούσαμε τον ίδιο τον ποιητή , σίγουρα θα ήθελε έναν πιο «μονήρη» χώρο για τη φιλοξενία του…

«Η κάμαρα ήταν πτωχική και πρόστυχη,
κρυμμένη επάνω από την ύποπτη ταβέρνα.
Aπ’ το παράθυρο φαίνονταν το σοκάκι,
το ακάθαρτο και το στενό

(…)

μες στο μονήρες σπίτι μου, μεθώ ξανά»
Λένα Κυριακίδη