Η σύγκρουση είναι στο DNA της τέχνης

Μιλάει ο εικαστικός Κυριάκος Κατζουράκης με αφορμή την αναδρομική του στο Μουσείο Μπενάκη

«Πώς να μιλήσεις για τη σύγχρονη ελληνικότητα σε μια χώρα που πωλείται;», αναρωτιέται ανήσυχος ο Κυριάκος Κατζουράκης. Ενας «μοντερνιστής με μνήμη», που ποτέ δεν έπαψε να πιστεύει πως «κάποια μέρα θα ξεσπάσει η επιθυμία για μια δίκαιη κοινωνία και το ξέσπασμα θα είναι άτσαλο, άμορφο, χωρίς στιλ», όπως γράφει στο «Τάξη και χάος», το υπό έκδοση δοκίμιό του για την τέχνη και την πολιτική (από το «Καλειδοσκόπιο»). 

«Οι εποχές στον Τσαρούχη» 




  Η κυκλοφορία του συμπίπτει χρονικά με την παρουσίαση 50 χρόνων δημιουργίας του. Ελαιογραφίες μεγάλων διαστάσεων, σχέδια, μακέτες σκηνικών για το θέατρο και προβολές αποσπασμάτων από τις ταινίες του θα καταλαμβάνουν το ισόγειο του Μουσείου Μπενάκη της Πειραιώς στη μεγάλη αναδρομική έκθεσή του που εγκαινιάζεται στις 23 του μήνα.
«Ο ζόφος και η ανέχεια έχουν βρει κατοικία στα πρόσωπα με μια αίσθηση μόνιμης απειλής και απαξίωσης. Πώς να είσαι δημιουργικός;», ρωτά εαυτόν ο ζωγράφος, σκηνογράφος, καθηγητής της Καλών Τεχνών, σκηνοθέτης και ντοκιμαντερίστας στο «Τάξη και Χάος». Κι όμως. Σε πείσμα του ζόφου που τον περιβάλλει, επιμένει να δημιουργεί και σήμερα -ετοιμάζοντας νέα ταινία για όλα αυτά που ζούμε.
- Σε ένα κείμενο που γράψατε πρόσφατα για τη σχέση φόρμας-περιεχομένου, κύριε Κατζουράκη, τονίζατε ότι η τέχνη στέκεται απέναντι από την εξουσία, συγκρουσιακά.
«Η σύγκρουση είναι στο DNA της τέχνης και οι καλλιτέχνες είναι τα πρόσωπα που σωματοποιούν αυτή την ενέργεια. Ειδικά στην εποχή που ζούμε σήμερα, η τέχνη είναι συγκρουσιακή. Αν ήταν κρατικοδίαιτοι οι καλλιτέχνες, αυτό είναι ένα δεύτερο πράγμα και δεν θα έπρεπε να μας απασχολεί. Νομίζω και η Αριστερά στο DNA της έχει συγκρουσιακή σχέση. Και τους ανθρώπους που διαφωνούν μαζί της τους έχει ανάγκη. Δόξα τω Θεώ, αυτό το ξέρει».
- Βλέπετε να το δέχεται, όμως;
«Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα κόμμα με ποικιλία φωνών. Ελπίζω να παραμείνει τέτοιος. Η φύση και το χάρισμα του ΣΥΡΙΖΑ είναι η σύνθεση ανθρώπων με διαφορετικές φωνές. Εξαιτίας της έκδοσης του "Τάξη και χάος" εξετάζω το ρόλο της Αριστεράς από τη Μεταπολίτευση. Υπήρχαν άνθρωποι φωτισμένοι που άνοιγαν τις πόρτες και τα παράθυρα και άνθρωποι που δεν τα βλέπανε και τα κλείνανε. Οπως τώρα πάνε να κλείσουν τα θέατρα. Συγγνώμη, αλλά ούτε στη χούντα είχαμε δει τέτοια συμπεριφορά απέναντι στην τέχνη. Σήμερα έρχονται, σου παίρνουν το σπίτι, πεθαίνει ο παππούς σου, χάνει τη σύνταξη η γιαγιά σου. Το παιδί σου το διώχνουν να φύγει στην εξορία. Σου βάζουν ενοίκιο στο σπίτι σου. Αυτά που ζούμε είναι μια κανονικότητα; Από κάπου πρέπει να αρχίσεις. Και αρχίζεις βάζοντας λουκέτο στα θέατρα που σηκώνουν τη φωνή τους σε όλα αυτά. Αρχισε απ' τα άλλα. Αρχισε απ' τα βασικά».
- Ποια θεωρείτε «τα βασικά»;
«Να έχει ο άνθρωπος τα στοιχειώδη μέσα επιβίωσης. Δεν μπορεί να διαβάζουμε ως νούμερα τους 5.000 που αυτοκτόνησαν. Δεν είναι νούμερο. Ολοι μάς καθησυχάζουν "είμαστε καλά εδώ, δεν είμαστε Κύπρος". Εμείς είμαστε όμως πολύ πιο διεφθαρμένοι οικονομικά από την Κύπρο. Και ξαφνικά, η Κύπρος έγινε το μαύρο πρόβατο. Χαρίζουμε τράπεζες σε ανθρώπους για ένα ευρώ. Το ζήσαμε με τον Σάλλα. Εκποιούν τις τράπεζες, το χρήμα μας».
- Ο Αλκίνοος Ιωαννίδης ψέγει τους συμπατριώτες του ότι έκαναν Θεό τους το χρήμα. Δεν είναι άμοιροι ευθυνών.
Τέμπλο (1992) 

  «Γιατί, των Ελλήνων δεν είναι το χρήμα Θεός; Δεν είναι η Κύπρος που έχει θεοποιήσει το χρήμα. Είναι ο καπιταλισμός. Η Κύπρος τι είναι; Δεν ανήκει στο τόξο του καπιταλισμού; Η Ελλάδα; Οι Κύπριοι φταίνε; Δεν ξέρανε όταν βάζανε την Κύπρο στο ευρώ τι θα συνέβαινε;».
- Τι έφερε την Ελλάδα στη σημερινή κατάσταση;
«Είμαι μπερδεμένος. Το μόνο πράγμα που θέλω είναι να σταματήσει αυτό το έγκλημα. Δεν με νοιάζει ποιος θα το σταματήσει. Αλλά ας σταματήσει. Δεν μπορεί να καθόμαστε στον καναπέ και να το βλέπουμε, ενώ θα έπρεπε να είμαστε στο δρόμο. Αλλά νομίζω ο κόσμος κατάλαβε ότι δεν έχει καμία ελπίδα. Ποιος περίμενε ότι το '73 θα μπορούσε να γίνει το Πολυτεχνείο αφορμή για να ανατραπεί η χούντα; Αρα μπορεί να συμβεί και τώρα. Εχουμε μια μορφή αυταρχικής διακυβέρνησης μέχρι εκεί που δεν πάει άλλο. Εχουμε ψηφίσει νόμους, όπως ο τρομονόμος, που μπορεί ανά πάσα στιγμή να εφαρμοστεί. Μπορεί να σε συλλάβουν ενώ έχεις ταυτότητα επάνω σου και να σε πάνε στην Αμυγδαλέζα και να σε βάλουν να σκουπίζεις! Και από την άλλη, το ζήτημα της Χρυσής Αυγής το έχει υποτιμήσει πολύ η Αριστερά. Θα δούμε πολύ άσχημα πράγματα. Μου έλεγε ένας περιπτεράς "μέχρι δήμαρχο μπορείς να δεις της Χρυσής Αυγής. Είναι τόσο ανόητοι οι Αθηναίοι που μπορεί να ψηφίσουν χρυσαυγίτη"».
- Μέσα σε αυτό το κλίμα συνεχίζετε να δημιουργείτε, ενώ αναρωτιέστε «πώς;». Και τάξη στο χάος βάζετε, υποχρεωτικά, ετοιμάζοντας την αναδρομική έκθεσή σας στο Μουσείο Μπενάκη. Ηταν μια εκκρεμότητα να μπει τάξη σε πέντε δεκαετίες;
«Αναγκάζομαι να κάνω ένα ταξίδι προς τα πίσω που αποδεικνύεται πάρα πολύ ενδιαφέρον, μαζεύοντας 150 έργα ζωγραφικής, σκηνικά, μακέτες, τα storyboard των ταινιών μου. Είναι πολύ το υλικό. Θα παίζονται οι ταινίες σε μια ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα στο Μπενάκη αλλά και στην Πινακοθήκη Γρηγοριάδη στο Νέο Ηράκλειο, όπου θα γίνονται και συζητήσεις. Για μένα είναι μεγάλη χαρά αυτή η έκθεση. Συμβαίνουν συμφιλιώσεις. Ανασκευάζω σκέψεις για καταστάσεις που είχα ζήσει. Νομίζω, στο σύνολο του έργου και της έκθεσης και στα δύο βιβλία (ο κατάλογος της έκθεσης από την "Μίλητο") κάποιος μπορεί να δει κάτι που αφορά το σήμερα. Τη σχέση της τέχνης με το σήμερα. Αυτό είναι η δικιά μου επιθυμία. Δεν ξέρω αν οπτικά θα το πετύχει. Συμπτωματικά, έγραφα και το βιβλίο που εκδίδεται για το "Καλειδοσκόπιο" και είναι ένα ταξίδι από το '63 έως σήμερα. Μιλάω για όλη αυτή την ιστορία με τη γενιά του '30, που ήτανε πάντα στην Αριστερά ζήτημα. Οπως ήταν και την "έκαιγε" και το θέμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και της εθνικής ταυτότητας. Είμαστε χώρα ευρωπαϊκή, χώρα που προέρχεται από τους αρχαίους ημών προγόνους; Σχεδόν όλο το βιβλίο στέκεται πάνω σε αυτούς τους άξονες».
- Το θέμα της ελληνικής ταυτότητας πώς το διαχειρίζεστε; Διαπιστώνεται πως την έχουμε χάσει;
Η Κάτια στον καθρέφτη 

  «Δεν χάνεται αυτή. Η γλώσσα δεν χάνεται. Η έκφραση του ποιητικού λόγου δεν χάνεται. Και παίρνεις κι ένα κουράγιο αν τον μελετήσεις. Είναι μια αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση. Οσο κινδυνεύει η ελληνικότητα, άλλο τόσο κινδυνεύει η ισπανικότητα ή η ιταλικότητα. Δεν κινδυνεύει τίποτα να χαθεί. Αλλο διεθνισμός άλλο παγκοσμιοποίηση! Οσο ήμουν καθηγητής στην Καλών Τεχνών έβλεπα τα παιδιά να ξέρουν τον τελευταίο Γερμανό κονσεψουαλίστα και τον τελευταίο Φιλιππινέζο που κάνει εγκαταστάσεις και να μη γνωρίζουν ποιος είναι ο Θεόφιλος. Δεν ξέρουν το όνομα του Μόραλη. Δεν ξέρουν τι ήταν ο Παπαλουκάς. Το θέμα της ταυτότητας δεν τίθεται από τους ανθρώπους που εργάζονται στον πολιτισμό. Εχει μονοπωληθεί από τη Χρυσή Αυγή, τους εθνικιστές και τους φασίστες. Σκεφτείτε τη Μασσαλιώτιδα να φοβούνται να την πουν οι Γάλλοι επειδή τη λέει ο Λεπέν!».
- Το έργο σας, στα 50 αυτά χρόνια, άλλαξε, σε τι άλλαξε;
«Κατ'αρχάς, άλλαξα στη γραφή. Στο ζήτημα "φόρμα και περιεχόμενο" που είχα γράψει έχω μεγαλύτερο θάρρος τώρα. Νομίζω έχω αρχίσει να κατακτώ την έννοια του σχεδίου, της σύνθεσης. Μπορώ να αρχίσω να ζωγραφίζω τώρα. Η άγνοια των ζητημάτων σού δίνει ένα θράσος που μετά το χάνεις. Μπήκα στα χωράφια του κυβισμού. Τώρα τα ξαναβρίσκω. Αλλά πάντα με ενδιέφερε αυτό που λέμε με την ευρύτερη σημασία ρεαλισμός, κριτική μέσω της εικόνας, μέσω του ανθρώπου. Μ' αρέσει να ζωγραφίζω πρόσωπα ανθρώπων, μάτια. Ποτέ δεν σταμάτησα πενήντα χρόνια ολόκληρα. Θα μπορούσα να κάνω μια έκθεση και να γεμίσω το μουσείο με πρόσωπα, και μέσα από αυτά να βλέπει κανείς την κατάσταση που δεν έχει αλλάξει. Θυμάμαι ένας φίλος, ο Αγγελος ο Ελεφάντης, που είχε γράψει με αφορμή τα έργα μου ένα κείμενο, το "Διά γυμνού οφθαλμού", και αναφερόταν στην εμμονή για τα πρόσωπα».
- Η σκηνογραφική δουλειά σας στο θέατρο κατατάσσεται;
«Ασφαλώς. Απλώς, ήταν πολύ συγκεκριμένη η δουλειά μου με τον Γιώργο Λαζάνη. Είχαμε βρει ένα τρόπο. Οταν του είπα "η σκηνογραφία είναι βρισιά, ύβρις", όταν πρωτοσυνεργαστήκαμε, αμέσως με κατάλαβε. Και δεν έκανα λιτό σκηνικό. Εκανα ένα μόντουλο με καλώδια από τη ΔΕΗ, με καρούλια, που είχε αναφορά στους κονστρουκτιβιστές. Ηταν η πρώτη φορά που είχα την εμπιστοσύνη ενός ανθρώπου ρισκάροντας. Αυτό απέδωσε. Κι από τότε δέθηκε μια σχέση μαζί του. Και πάντα ήταν μια ηδονή η πρώτη ανάγνωση μαζί του, το πρώτο άγγιγμα της σκηνής από τους ηθοποιούς. Δούλευα άπειρες μακέτες. Αλλά με το που άρχιζε η πρόβα τις έκρυβα, γιατί έβλεπα ότι το θέατρο είναι οι ηθοποιοί πάνω στη σκηνή».
- Δεν είναι τυχαίο ότι ερωτευτήκατε μια ηθοποιό, την Κάτια Γέρου.
«Οχι, βέβαια. Ηταν νομοτελειακό».
- Το θέατρο τι έδωσε στο κομμάτι της ζωγραφικής;
«Είχα σπουδάσει παράλληλα με τη ζωγραφική και σκηνογραφία στην Καλών Τεχνών κι υπήρχε από τότε η σύνδεση. Δεν έλεγα το πρωί θα κάνω ζωγραφική και το βράδυ θέατρο. Οταν έκανα ζωγραφική, ήθελα να μπαίνουν μέσα μύθοι και ιστορίες. Και το σινεμά δεν ήταν προγραμματισμένο όταν το ξεκίνησα, το 1999. Ξεκίνησα από μια έρευνα πάνω στο θέμα των προσφύγων και των μεταναστών. Στο δρόμο, γυρίζοντας το ντοκιμαντέρ, όλο το κομμάτι του trafficking το πήρε επάνω της η Κάτια. Και μετέτρεψε την ταινία "Ο δρόμος προς τη Δύση" σε φίξιον».
- Η πολιτικοκοινωνική ανησυχία και η έγνοια βρίσκονται πίσω από τα κίνητρα της ενασχόλησής σας και με το σινεμά;
«Δεν ήθελα ποτέ να κάνω σινεμά. Ηθελα απλώς να καταγράψω κάποια πράγματα που δεν καταγράφει το μαγνητόφωνο. Πήρα τη Sony 2000 να καταγράψω αυτά που έβλεπα γιατί είμαι τύπος οπτικός. Από μόνο του πήγε το πράγμα... Η επόμενη ταινία φίξιον θα καταγράφει όλα αυτά που συμβαίνουν. Προσωρινά λέγεται "Το άστρο του κεφαλαίου", από ένα στίχο του Πούλιου. Αναφέρεται σε μια Ελλάδα μετά από λίγα χρόνια».
- Πώς θα είναι;
«Θα τη βρω στο δρόμο. Οταν τελειώσει η ταινία, φοβάμαι ότι αυτό που φοβάμαι ότι θα γίνει θα έχει ήδη γίνει».
Της ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΛΕΦΤΟΓΙΑΝΝΗ    Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία, Σάββατο 6 Απριλίου 2013