Η ελληνική διασπορά της τέχνης

Διαδρομές Ελλήνων σε εικαστικές αναζητήσεις της μεταπολεμικής Ευρώπης

http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=567524

Νίκος Εγγονόπουλος, «Εμφύλιος Πόλεμος», 1948

  

Η εξωστρέφεια ήταν ανέκαθεν δεδομένη. Για όσους ήθελαν να ξεφύγουν από το ασφυκτικό μεταπολεμικό πλαίσιο που έβλεπε με καχυποψία κάθε απόπειρα διαφυγής από την εσωστρέφεια των τεχνών στην Ελλάδα. Το πάθος για συνδιαλλαγή με τα κυρίαρχα ρηξικέλευθα κινήματα της Ευρώπης σε συνδυασμό με την ταραχώδη νεότερη ιστορία ώθησε πολλούς έλληνες καλλιτέχνες στον εκπατρισμό, στην εξορία, στη μετανάστευση ή στην περιήγηση στον πολιτιστικό ορίζοντα που απλωνόταν εκτός των συνόρων. Η έκθεση «Η τέχνη στην Ευρώπη μετά το 1945: Πέρα από τα sύνορα» στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έρχεται να χαρτογραφήσει τις πολιτιστικές ζυμώσεις στις οποίες συμμετείχαν αυτοί οι έλληνες καλλιτέχνες.

Με χρονική αφετηρία τη χρονιά που έκανε το ταξίδι του το θρυλικό «Ματαρόα», το μεταγωγικό που μετέφερε 150 καλλιτέχνες και διανοουμένους στο Παρίσι ως υποτρόφους της Γαλλικής Δημοκρατίας, η έκθεση παρουσιάζει 350 έργα ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών - τα 270 να προέρχονται από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, μεταξύ των οποίων της Εθνικής Πινακοθήκης, του Τελλογλείου, η συλλογή Δασκαλόπουλου - και την πολιτισμική συνδιαλλαγή τους η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σημαντικών έργων στην πρόσφατη ιστορία της τέχνης.

Ο χάρτης της ελληνικής καλλιτεχνικής διασποράς είχε πολλούς προορισμούς. «Το Παρίσι πρώτα απ' όλα, δεδομένης και της αφετηρίας της έκθεσης όπου ο Κώστας Κουλεντιανός, επιβάτης του "Ματαρόα" μαζί με τον επίσης γλύπτη Μέμο Μακρή, συνάντησε τον ριζοσπαστικό μοντερνισμό του Ανρί Λοράνς. Ο Κουλεντιανός έμεινε στο Παρίσι, ο Μακρής πήγε στην Ουγγαρία» δίνει ένα παράδειγμα της παρουσίας αλλά και της κινητικότητας των ελλήνων καλλιτεχνών ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, ιστορικός τέχνης και καλλιτεχνικός διευθυντής ΜΜΣΤ, ο οποίος έχει επιμεληθεί την έκθεση σε συνεργασία με τον Αλέξιο Παπαζαχαρία και τη Μάρω Ψύρρα. Η έκθεση έχει διοργανωθεί χρονολογικά γύρω από τις συνεχείς μεταθέσεις των ελλήνων καλλιτεχνών στον ευρωπαϊκό ορίζοντα. Ορισμένοι συναντώνται σε πολλούς τόπους. «Ο Κανιάρης είναι στη Ρώμη, φεύγει, πηγαίνει στο Παρίσι, έρχεται στην Ελλάδα, γυρίζει στο Παρίσι, φεύγει για Βερολίνο. Η συλλογή του Νίκου Κεσσανλή δείχνει έναν άνθρωπο ο οποίος συμμετείχε ενεργά στο εικαστικό γίγνεσθαι της δεκαετίας του ΄60  στο Παρίσι και έχει έργα από καλλιτέχνες απ' όλον τον κόσμο με τους οποίους συνεργάστηκε: με Ούγγρους, Ισπανούς, Γάλλους. Είναι η πραγματικότητα ενός ανθρώπου που συμμετέχει στη ζωή πολλών μειονοτήτων που ζουν εκείνη την εποχή στο Παρίσι. Καλλιτέχνες όπως οι Δημήτρης Αληθεινός, Στάθης Λογοθέτης, Δημήτρης Περδικίδης, Μάικελ Μιχαηλίδης, Λήδα Παπακωσταντίνου κινούνται από τη Ρώμη στο Βερολίνο, από τη Βιέννη στο Παρίσι, από την Ισπανία στο Λονδίνο».

Η έκθεση διασχίζει και τον Ψυχρό Πόλεμο, «κοιτώντας και προς τις δύο κατευθύνσεις» μας μεταφέρει στις πρώην ανατολικές χώρες και στη Ρωσία, όπου ο συλλέκτης Γεώργιος Κωστάκης συνδέεται με τους καλλιτέχνες της ρωσικής πρωτοπορίας και συγκεντρώνει την περίφημη συλλογή του με έργα της ρωσικής τέχνης από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Μας πηγαίνει στο ψυχροπολεμικό Βερολίνο όπου επί ελληνικής χούντας πολλοί θα μετοικήσουν στο Βερολίνο και θα συχνάζουν στο «Εστιατόριον» της Φώφης Ακριθάκη, ως την πτώση του Τείχους, όταν αρχίζει να αλλάζει το τοπίο στην Ευρώπη. Τελειώνει με τη γενιά των καλλιτεχνών που πρόλαβαν να γνωρίσουν τη μεταπολεμική Ευρώπη, καλλιτέχνες που έχουν γεννηθεί ως το '65, όπως ο Μίλτος Μανέτας ή ο Νίκος Αλεξίου ή ηΧριστίνα Δημητριάδη.

«Οι καλλιτέχνες ως τη δεκαετία του '60 είχαν τεράστια δυσκολία να αναγνωριστούν, όσοι ήταν πιο προοδευτικοί, δεν άντεχαν τον στενό κορσέ της εσωστρέφειας της ελληνικής κοινωνίας. Ο Νίκος Εγγονόπουλος δεν γινόταν κατανοητός, τις φωτογραφίες του Εμπειρίκου τις ανακαλύψαμε πρόσφατα. Από το '70 και μετά σιγά-σιγά τα πράγματα αλλάζουν, επέστρεψαν πίσω άνθρωποι, όμως ο λαϊκισμός της Μεταπολίτευσης ήταν κραταιός. Ο Ακριθάκης περνιόταν για τρελός γιατί ήταν αντισυμβατικός. Τον Νάνο Βαλαωρίτη σήμερα τον αναγνωρίζουμε. Ενώ ήταν ίσου βεληνεκούς με τον Ελύτη, περνιόταν για δευτερεύων καλλιτέχνης. Θυμάμαι όταν άνοιξε η γκαλερί Bernier/Eliades και έφερε έναν εκ των κορυφαίων της arte povera, τον Μάριο Μερτζ, ο οποίος ήταν μαζί με τον Κανιάρη στο Βερολίνο, ήρθε στην γκαλερί μια πολύ μορφωμένη γυναίκα, συλλέκτις πιο κλασικής τέχνης, η οποία έφυγε γιατί δεν κατάλαβε ότι έβλεπε έργα τέχνης αλλά νόμισε πως γινόταν μετακόμιση».

Οι ιδέες τριγυρίζουν στην Ευρώπη
To MΜΣΤ συμμετέχει στην 30ή έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης «Ο πόθος για την Ελευθερία. Η τέχνη στην Ευρώπη μετά το 1945», μια πρωτοβουλία του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου του Βερολίνου (Deutsces Historisches Museum) στο οποίο παρουσιάστηκε η ομώνυμη έκθεση τον Οκτώβριο του '12, προτού ταξιδέψει με μικρές παραλλαγές στο Palazzo Reale στο Μιλάνο, στο Μουσείο Kumu του Ταλίν και στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Κρακοβίας. Η έκθεση του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης τίθεται υπό την αιγίδα της Ελληνικής Προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης και έχει τον δικό της χαρακτήρα. Ο κ. Ντένης Ζαχαρόπουλος εξηγεί το γιατί: «Από την αρχή η άποψή μου ήταν ότι τη μεταπολεμική Ευρώπη δεν μπορεί να την κρίνει κανείς με βάση τη λίστα των σημερινών κρατών. Ενδιαφέρον δεν έχει η στατική, διοικητική Ευρώπη αλλά η Ευρώπη των ανθρώπων που πλοηγούνται μέσα σε αυτήν κυνηγώντας τις ιδέες, το δίκαιο, την τέχνη. Σε ό,τι αφορά τους έλληνες καλλιτέχνες υπήρξε μεγάλη κινητικότητα μεταπολεμικά καθώς πολλοί έφυγαν από τη χώρα, οπότε θεωρούσα ότι δεν μπορώ να τους περιορίσω σε ό,τι το ελληνικό κράτος θεωρεί σήμερα την επίσημη ελληνική ιστορία αλλά να αναδείξω τις παράλληλες ιστορίες τους. Ο Κουνέλλης δεν είναι ούτε Ιταλός ούτε Ελληνας. Είναι και τα δύο. Οπως ο Νίκος Κεσσανλής είναι Γάλλος όσο είναι Ελληνας. O Aλέξανδρος Ιόλας ήταν Αλεξανδρινός και ο Γεώργιος Κωστάκης Πόντιος. Ολοι τους επηρέασαν τις πρωτοπορίες του 20ού αιώνα πέρα από εθνικότητες».

πότε & πού:«Η τέχνη στην Ευρώπη μετά το 1945: Πέρα από τα σύνορα» στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ΔΕΘ HELEXPO, ως τις 4/5.