Βέρντι και Βάγκνερ, μακριά από στερεότυπα και μυθοπλασίες

http://www.kathimerini.gr/752447/article/politismos/moysikh/vernti-kai-vagkner-makria-apo-stereotypa-kai-my8oplasies

ΝΙΚΟΣ Α. ΔΟΝΤΑΣ

Με αναθεωρημένες βιογραφίες έως μουσικο-ψυχαναλυτικές αναλύσεις τιμήθηκαν τα 200 χρόνια από τη γέννησή τους.

Το 2013 γιορτάστηκαν δύο από τις πλέον εμβληματικές μορφές του 19ου αιώνα, δύο συνθέτες που ξεπέρασαν το στενό πλαίσιο της τέχνης τους, εξέφρασαν ιδεολογίες και ανάχθηκαν σε εθνικά σύμβολα: ο Ρίχαρντ Βάγκνερ και ο Τζουζέπε Βέρντι. Γεννήθηκαν το 1813 σε εποχή που τα λυρικά θέατρα βρίσκονταν στην καρδιά των αστικών κοινωνιών: στις σκηνές τους καθρεφτίζονταν οι ανησυχίες των πολιτών και συχνά από εκεί ξεκινούσαν επαναστάσεις.


Στη χρονιά που πέρασε, η βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή και το έργο τους εμπλουτίστηκε σημαντικά. Εκδόθηκαν αναθεωρημένες, κριτικές βιογραφίες αλλά κυρίως μελέτες για τις επιμέρους όψεις της συνεισφοράς τους. Βασική συνισταμένη στους περισσότερους τίτλους είναι ο παραμερισμός των στερεοτύπων και των μυθοπλασιών που δημιουργήθηκαν γύρω και από τους δύο, εξυπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς.

Παράλληλες ματιές

Μία κατηγορία βιβλίων αντιπαραθέτει τους δύο συνθέτες, επιχειρώντας να εντοπίσει κοινά στοιχεία και διαφορετικές επιλογές. Σε αυτήν ανήκουν τα συγγράμματα του Peter Conrad «Verdi and/or Wagner: Two Men, Two Worlds, Two Centuries» («Βέρντι και/ή Βάγκνερ: Δύο άνδρες, δύο κόσμοι, δύο αιώνες», Thames & Hudson), του Eberhard Straub «Wagner und Verdi: Zwei Europäer im 19. Jahrhundert» («Βάγκνερ και Βέρντι: Δύο Ευρωπαίοι στο 19o αιώνα», Klett-Cotta), του Holger Noltze «Liebestod: Wagner Verdi Wir» («Ερωτας-θάνατος: Βάγκνερ, Βέρντι, εμείς», Hoffmann und Campe) και του Timothée Picard «Verdi-Wagner: Imaginaire de l’opéra et identités nationales» («Βέρντι-Βάγκνερ: Το φαντασιακό στην όπερα και εθνικές ταυτότητες», Actes sud).

Στο ενδιαφέρον βιβλίο του ο Νόλτσε παρατηρεί τα έργα των Βάγκνερ και Βέρντι από την οπτική του 21ου αιώνα, αναζητώντας γέφυρες επαφής του πολιτισμού μας με αυτόν του 19ου αιώνα. Εστιάζει στο ζήτημα της ολοκλήρωσης του έρωτα με τον θάνατο, που απασχόλησε και τους δύο συνθέτες, οι οποίοι με τη μουσική τους έδωσαν στο κοινό με συνταρακτικό τρόπο πρόσβαση στα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο Πικάρ, πάλι, τοποθετεί τους συνθέτες στο πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής τους, αναδεικνύοντας την πλαστή αντιπαράθεση ανάμεσα στον κατά Νίτσε «απολλώνιο» Βέρντι και τον «διονυσιακό» Βάγκνερ: μία αντίθεση που συντηρήθηκε στον 20ό αιώνα προκειμένου να ενισχύσει εθνικιστικές αντιλήψεις. Με αφορμή έκθεση που πραγματοποιείται αυτήν την περίοδο στο Παρίσι εκδόθηκε επίσης ο ενδιαφέρων τόμος «Verdi, Wagner et l’ Οpéra de Paris» («Βέρντι, Βάγκνερ και η Παρισινή Οπερα») με φροντίδα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (BNF).

Μονογραφίες

Ενα από τα πλέον ενδιαφέροντα βιβλία σχετικά με το έργο του Βέρντι γράφηκε από τον Christoph Wagner-Trenkwitz και έχει τίτλο «Wenn sie auch schlecht singen, das macht nichts! Versuche über Verdi» («Κι αν τραγουδούν κακά, δεν πειράζει! Δοκίμια για τον Βέρντι», Residenz Verlag). Αντλώντας από την εμπειρία του ως δραματουργού της Κρατικής Οπερας της Βιέννης, ο συγγραφέας φωτίζει διεισδυτικά όσα παίρνουμε συχνά ως δεδομένα.

Εύλογα, τα βιβλία για τον Βάγκνερ καταλαμβάνουν τη μερίδα του λέοντος. Η υπερμεγέθης προσωπικότητα του συνθέτη αλλά κυρίως η σημασία του έργου του, το οποίο καθόρισε με αποφασιστικό τρόπο όχι μόνο τη μουσική σκέψη αλλά και την αντίληψη για το σκηνικό θέαμα, έχουν αποτελέσει αφορμή για πλήθος εξειδικευμένα συγγράμματα.

Σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, ο David Trippett εξετάζει τους αισθητικούς ισχυρισμούς του συνθέτη και τοποθετεί τις απόψεις του σχετικά με τη μελωδία στο αισθητικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής του («Wagner’s Melodies: Aesthetics and Materialism in German Musical Identity» / «Οι μελωδίες του Βάγκνερ: Αισθητική και υλισμός στη γερμανική μουσική ταυτότητα», Cambridge University Press).

Στο «Mythos Wagner» («Ο μύθος του Βάγκνερ», Rowohlt) ο Udo Bermbach αντλεί από την πολυετή ενασχόλησή του με τον Βάγκνερ και εξηγεί πώς από τον «επαναστάτη καλλιτέχνη» δημιουργήθηκε ο «εθνικός ήρωας», πως το φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ εξελίχθηκε σε «τόπο προσκυνήματος» και υποχρεωτικής εμφάνισης των κορυφαίων πολιτικών και πολιτειακών εκπροσώπων της Γερμανίας.

Μία έξυπνη βιογραφία και ταυτόχρονα μία διεισδυτική ματιά στη ιστορία του φεστιβάλ. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η ψυχαναλυτική προσέγγιση της Τετραλογίας βασισμένη στη μουσική της, από τον ψυχαναλυτή Bernd Oberhoff («Richard Wagner. Der Ring des Nibelungen. Eine musikpsychoanalytische Studie» / «Ρίχαρντ Βάγκνερ. Το δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ. Μία μουσικοψυχαναλυτική μελέτη», Psychosozial Verlag).

Δύο τίτλοι στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα εκδόθηκαν δύο τίτλοι: η μετάφραση θεωρητικού κειμένου του Βάγκνερ για τον Μπετόβεν από τον μουσικολόγο Ι. Φούλια, συνοδευόμενη από εύστοχο, εκτενή σχολιασμό του αναπληρωτή καθηγητή μουσικολογίας Μάρκου Τσέτσου («Βάγκνερ: Μπετόβεν. Μια συμβολή στη φιλοσοφία της μουσικής», Νεφέλη), καθώς επίσης το βιβλίο «Ρίχαρντ Βάγκνερ. Δοκίμια για την αισθητική της θεωρίας και του έργου του» (Παπαγρηγορίου-Νάκας) της Αναστασίας Σιώψη, καθηγήτριας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου.