Η Μέρκελ στον καμβά

Οι πολιτικοί, είτε ως αφέντες είτε ως δούλοι γίνονται ήρωες στα έργα σύγχρονων καλλιτεχνών

O πίνακας του Μάικλ Ντ’ Αντουόνο «Η αλήθεια» απεικονίζει τον αμερικανό πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα σε «μεσσιανική» στάση Εσταυρωμένου με αγκάθινο στεφάνιστο κεφάλι

 

 

Στην περίπτωση του Αντρέι Μπουντάγεφ το κινέζικο ρητό που θέλει μια εικόνα να ισοδυναμεί με 1.000 λέξεις βρίσκει πλήρη επιβεβαίωση. Ο πρόσφατος πίνακας με τον οποίο ο 50χρονος ρώσος εικαστικός σχολιάζει τις τελευταίες - μετά τα γεγονότα της Κύπρου - εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ενωση αποτελεί μια εξαιρετικά εύγλωττη πολιτική παρωδία η οποία πριν από λίγες ημέρες προκάλεσε πολλές συζητήσεις και σκωπτικά σχόλια.

Στο κέντρο μιας πολυπρόσωπης σκηνής η γερμανίδα καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ παίζει τον ρόλο του αφεντικού και μοιάζει να μιλάει με αυστηρότητα στον διάσημο ηθοποιό Ζεράρ Ντεπαρντιέ, ο οποίος αντιδρά με αδιαφορία. Δίπλα του ο ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν χαμογελά, ο γάλλος ομόλογός του Φρανσουά Ολάντ την κοιτάζει μάλλον αμήχανος, η διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Κριστίν Λαγκάρντ τής τείνει το χέρι, ο πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς υποκλίνεται, ενώ από τη σκηνή δεν λείπει κανείς από τους πρωταγωνιστές της δράσης: ο Ντέιβιντ Κάμερον, ο Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο, ο Μαριάνο Ραχόι, ακόμη και ο «κόκκινος Ντάνι», ο Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, ο οποίος, αν και αρκετά μακριά από τη Μέρκελ, δείχνει να παρακολουθεί τα πάντα με ενδιαφέρον και προσοχή.

Μέλος της Ενωσης Ρώσων Καλλιτεχνών, με σπουδές Σχεδίου Αφίσας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ο Μπουντάγεφ ασχολείται με την πολιτική παρωδία από το 1995. Εχει γίνει γνωστός στις δύο πλευρές του Ατλαντικού για τα πρωτότυπα φωτογραφικά κολάζ, όπου, με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή, «προσαρμόζει» πρόσωπα της διεθνούς πολιτικής και οικονομικής επικαιρότητας σε ζωγραφικά έργα μεγάλων δημιουργών (του Γκόγια, του Ιερώνυμου Μπος κ.ά.), αλλά και σε ποικίλα τοπία.

Ο Βλαντίμιρ Πούτιν και οι κορυφαίοι ρώσοι αξιωματούχοι είναι οι συχνότεροι «πρωταγωνιστές» των πινάκων του, σε χαρτί ή σε καμβά, ωστόσο συχνά εμπνέεται και από τη διεθνή επικαιρότητα: ανάμεσα σε παλαιότερες δημιουργίες του, η «σκηνή του γάμου» της Ανγκελα Μέρκελ με τον πρώην γερμανό καγκελάριο Γκέρχαρντ Σρέντερ, την ένωση των οποίων ευλογεί ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους, ενώ οι υπόλοιποι ηγέτες του κόσμου παρακολουθούν το μυστήριο συγκινημένοι, η εικόνα του Πούτιν να χορεύει με πάθος σε μια αμερικανική φυλακή ή να τρέχει με αμφίεση ποδηλάτη σε ένα φινλανδικό δάσος και πολλά ακόμη που εκφράζουν μια ευρεία γκάμα συναισθημάτων και αντιδράσεων πέρα από το - τραγικό κάποιες φορές - χιούμορ.

«Τα βλέπει ο Πούτιν και χαμογελά»

Τα έργα του Μπουντάγεφ τα συναντά κανείς σε σημαντικές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές ανά τον κόσμο, ενώ εκθέσεις του έχουν κατά καιρούς οργανωθεί σε Νέα Υόρκη, Ουάσιγκτον, Βερολίνο, Παρίσι, Κοπεγχάγη κ.α. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η εξαιρετικά επιτυχημένη έκφραση των ανθρώπων που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες του σύγχρονου κόσμου: ο ίδιος συλλέγει μανιωδώς φωτογραφίες τους από τον Τύπο και κάθε φορά, ανάλογα με την περίσταση, επιλέγει την κατάλληλη. Παρ' ότι πολύ συχνά τα κολάζ του θεωρούνται προκλητικά και «αυθάδικα», σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι είναι αποδεκτά από τη ρωσική ηγεσία, αφού «ο Πούτιν βλέπει τους πίνακες και χαμογελά», όπως έγραψε πριν από λίγο καιρό ο επιμελητής μιας έκθεσής του στη Φινλανδία.

Ωστόσο τα προβλήματα του Μπουντάγεφ με τους κυβερνώντες δεν έχουν λείψει: το καλοκαίρι του 2006 η έκθεσή του με τίτλο «Το όργιο της εξουσίας» που διοργανώθηκε στην Αίθουσα Καλλιτεχνών της Αγίας Πετρούπολης στο περιθώριο κάποιας συνόδου του G8 στην πόλη και ήταν αφιερωμένη σε ξένους και ρώσους πολιτικούς «σφραγίστηκε» μόλις λίγες ώρες μετά τα εγκαίνιά της, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο εκθεσιακός χώρος.

Παρ' όλο που η επίσημη δικαιολογία ήταν «λόγοι ασφαλείας εξαιτίας της συνόδου», οι καλλιτέχνες εξέφρασαν την έκπληξή τους καθώς δεν είχαν ενημερωθεί για κάτι τέτοιο. Η κίνηση αποδόθηκε σε λόγους πολιτικούς: ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους, ο οποίος είχε καταλύσει σε παρακείμενο ξενοδοχείο, είχε την «τιμητική» του στα έργα του Μπουντάγεφ, ενώ και ο Πούτιν εμφανιζόταν να ανασύρει χαρούμενος μέσα από μια κόκκινη μπέρτα μάγου έναν λαγό με τη μορφή του ηγέτη της Λευκορωσίας Λουκασένκο και να τον παρουσιάζει στους Ευρωπαίους.

«Τα έργα του Μπουντάγεφ αποτελούν διάγνωση της εποχής που ζούμε» έγραψε λίγο παλαιότερα ο γνωστός για την κριτική που ασκεί στον Πούτιν ρώσος σατιρικός συγγραφέας Βίκτορ Σεντερέβιτς. «Η διάγνωση είναι δυστυχώς απογοητευτική, αλλά γι' αυτό δεν φταίει ο καλλιτέχνης. Ούτε τα σημαντικά πρόσωπα στα έργα του φταίνε, αφού πρόκειται για κανονικούς ανθρώπους. Η ευθύνη είναι δική μας, που τους ψηφίζουμε. Ο Μπουντάγεφ απλώς τους τοποθετεί στη σωστή θέση πάνω στον καμβά».

Ο Ομπάμα και οι τηγανίτες

Σε μια εποχή οικονομικής - και όχι μόνο - κρίσης, κυοφορούμενων ανακατατάξεων στη διεθνή «σκακιέρα» και γενικότερων αλλαγών, η παρωδία, η σάτιρα και ο συμβολισμός μοιάζουν να συγκινούν τους σύγχρονους καλλιτέχνες, ιδίως όσων η δουλειά αποκαλύπτει ένα κοινωνικοπολιτικό στίγμα. Στα τέλη του 2012 η πρώτη παρουσίαση του πίνακα του εικαστικού Μάικλ ντ' Αντουόνο με τίτλο «Η αλήθεια» σε μια γκαλερί της Βοστώνης προκάλεσε έντονες αντιπαραθέσεις: ο καλλιτέχνης απεικονίζει τον αμερικανό πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα σε «μεσσιανική» στάση Εσταυρωμένου με αγκάθινο στεφάνι στο κεφάλι.

Το έργο επρόκειτο να εκτεθεί στη Νέα Υόρκη το 2009, αμέσως μετά την έναρξη της πρώτης θητείας του Ομπάμα στον Λευκό Οίκο, αλλά οι απειλές που δέχθηκε ο Ντ' Αντουόνο από φανατικούς χριστιανούς ακόμη και για την ίδια του τη ζωή ματαίωσαν τότε τα σχέδια. Στη «βροχή» μηνυμάτων στο Διαδίκτυο που χαρακτήριζαν το έργο «βλάσφημο» και «εμετικό» ο Ντ' Αντουόνο απάντησε με μία μόνο λέξη: «Τέχνη». Σύμφωνα με τον ίδιο, το έργο του δεν είναι ουδόλως θρησκευτικό, αλλά πολιτικό. Αρνείται ότι ήθελε να παραστήσει τον Ομπάμα ως άλλον Μεσσία και δηλώνει ότι απλώς αποσκοπούσε στο να σχολιάσει το γεγονός ότι, για οτιδήποτε λέει ο πρόεδρος, γίνεται αντικείμενο δριμείας κριτικής από τους αντιπάλους του.

Ο Νταν Λάσεϊ από την άλλη, ο επονομαζόμενος και «ζωγράφος της τηγανίτας» (!), δεν αρνείται τον «μεσσιανικό» χαρακτήρα των απεικονίσεων του Ομπάμα στα έργα του. Η αποτύπωση ισχυρών προσώπων - ανάμεσά τους και ο πρόεδρος - που προσπαθούν να ισορροπήσουν με μια στοίβα τηγανίτες στο κεφάλι είναι ένα από τα αγαπημένα του μοτίβα. Οπως δηλώνει σε πρόσφατη συνέντευξή του στη «Huffington Post», άντλησε έμπνευση από έναν ιάπωνα συνάδελφό του και βρίσκει την τηγανίτα αγαπημένο πρωινό έδεσμα των Αμερικανών, ένα ποικιλότροπα «εξυπηρετικό» σήμα κατατεθέν: ευρέως αναγνωρίσιμο και «ανοιχτό» σε διάφορες ερμηνείες.

Οι ασυνήθιστες γυμνές απεικονίσεις του Ομπάμα είναι ακόμη ένα χαρακτηριστικό μοτίβο του Λάσεϊ. Κάποιοι τις θεωρούν πολύ ερωτικές και «θηλυκές στη φόρμα», αλλά ο ζωγράφος τις αποκαλεί «αισθησιακές». «Οταν δύο άνθρωποι μιλούν, το αποκορύφωμα αυτής της διαδικασίας είναι κάποια στιγμή να γίνουν ένα» λέει στην ίδια συνέντευξη. «Κάπου εκεί βρίσκεται το σεξ και κατ' επέκταση η ένωση με τον Θεό, με το αιώνιο».

Δηλώνει ότι τα έργα του δεν είναι ούτε υπέρ ούτε εναντίον του αμερικανού προέδρου, αλλά εκφράζουν περισσότερο τη μεσσιανική φιγούρα, τον άνθρωπο που μπορεί να λειτουργήσει λυτρωτικά, ως σωτήρας. «Νομίζω ότι δίνουμε μεγάλη σημασία στον πρόεδρό μας και ο Ομπάμα είναι μοναδικός, οι άνθρωποι έχουν πράγματι επενδύσει πολλά σε αυτόν».

Ο Ασαντ κυνηγάει καρτουνίστες και μαριονέτες
Δέκα μήνες μετά την πτώση του Μπεν Αλι στην Τυνησία στις αρχές του 2011, μια τεράστια αφίσα που αποτύπωνε το πρόσωπό του χαμογελαστό εμφανίστηκε στην πρόσοψη ενός επιβλητικού κτιρίου της χώρας. Την αρχική αμηχανία του πλήθους που συγκεντρώθηκε διαδέχθηκε η οργή: οι πιο θερμόαιμοι όρμησαν να τη σκίσουν, όταν με έκπληξη είδαν να ξεπροβάλλει μια δεύτερη που έγραφε: «Προσοχή! Η δικτατορία μπορεί να επιστρέψει! Ψηφίστε στις εκλογές!».

Το παραπάνω παράδειγμα χρησιμοποίησε ο καθηγητής Τσαρλς Τριπ, ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής, σε παλαιότερη διάλεξή του σε πανεπιστήμιο του Λονδίνου προκειμένου να δείξει τη δύναμη της τέχνης ως μέσου πολιτικής διακήρυξης. Στην πραγματικότητα δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν ότι στην περίπτωση της Αραβικής Ανοιξης τα παραδείγματα όπου η τέχνη λειτούργησε «προφητικά» κάθε άλλο παρά λείπουν.

Οι ανακατατάξεις στην περιοχή έχουν πυροδοτήσει έκρηξη καλλιτεχνικής έκφρασης με τη συνδρομή παραδοσιακών αλλά και νέων μέσων: θέατρο, μουσική, εικαστικά, γκραφίτι - το πιο δυναμικό μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης στη Μέση Ανατολή - έρχονται να αποδείξουν την αλλαγή του τοπίου ακόμη και σε χώρους όπου μέχρι πρότινος η τέχνη θεωρούνταν πεδίο ενός περιορισμένου κύκλου αστών.

Στην περίπτωση της Συρίας η σάτιρα αποδεικνύεται μία από τις δυναμικότερες μορφές αντίστασης προς το καθεστώς Ασαντ. Κάποιες φορές το τίμημα για τους καλλιτέχνες είναι βαρύ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο διακεκριμένος καρτουνίστας Αλί Φερζάτ, ο οποίος το καλοκαίρι του 2011 απήχθη και βασανίστηκε με ιδιαίτερη αγριότητα στα χέρια από το καθεστώς. Ταξίδεψε στο εξωτερικό για να θεραπευθεί, αλλά αποφάσισε να επιστρέψει στη Συρία και να συνεχίσει το έργο του.

Αλλο παράδειγμα αντίστασης μέσω της τέχνης, το οποίο μάλιστα εξαπλώθηκε μέσω Διαδικτύου έχοντας κερδίσει δεκάδες χιλιάδες θεατές, είναι το σατιρικό σόου μαριονέτας Top Goon με υπότιτλο «Diaries of a Little Dictator» («Ημερολόγια ενός δικτατορίσκου») της δεκαμελούς καλλιτεχνικής κολεκτίβας Masasit Mati. Ο Μπιισού, ο κεντρικός χαρακτήρας, παραπέμπει στον Ασαντ και δεν είναι λίγοι οι οπαδοί της αντιπολίτευσης στη χώρα που πλέον αναφέρονται σε αυτόν με το εν λόγω όνομα.

«Είναι μια μαριονέτα, μπορείς να τον μεταφέρεις στα χέρια σου» έλεγε πριν από μερικούς μήνες στο CNN ο επικεφαλής της κολεκτίβας, ο οποίος δηλώνει μόνο το μικρό του όνομα. «Μπορείς ακόμη και να τον σπάσεις. Γενικά, με τον τρόπο αυτόν έχεις τη δυνατότητα να αντιδράσεις σε καθετί τρομακτικό με το γέλιο. Είναι μια ειρηνική αλλά ταυτόχρονα αποτελεσματική διαμαρτυρία».

Τουλάτου Ισμα Μ.,  ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  07/04/2013,   ΤΟ ΒΗΜΑ