Τα κτήρια του κτήματος Τατοϊου

Φίλιππος Γεροντάκης, αρχιτέκτονας, MSc Ε.Μ.Π. «Προστασία μνημείων»

Το κτήμα Τατοϊου εκτείνεται σε 42.000 περίπου στρέμματα στους νοτιοανατολικούς πρόποδες της Πάρνηθας. Η έκταση είναι κατά το πλείστον δασική και περικλείει στον κεντρικό της πυρήνα τις εγκαταστάσεις του πρώην βασιλικού κτήματος σε έκταση 1.500 στρεμμάτων. Με απόφαση του ΥΠ.ΠΟ. (ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/535/56545/23.10.2003) χαρακτηρίζονται ως μνημεία όλα τα επιμέρους κτίσματα του πρώην Βασιλικού Κτήματος στο Τατόι Αττικής, καθώς επίσης χαρακτηρίζεται ως ιστορικός τόπος το κεντρικό τμήμα του πρώην Βασιλικού Κτήματος εντός του οποίου περιλαμβάνεται και κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος. Το ξεχωριστό κτιριακό δυναμικό (14.340 τ.μ.) αντιμετωπίζει πλήθος από δομικά και οικοδομικά προβλήματα που έχουν προκύψει κυρίως από την έλλειψη συντήρησης λόγω εγκατάλειψης καθώς και τη μη ελεγχόμενη ανάπτυξη της βλάστησης. Τα προβλήματα αυτά απειλούν μεγάλο αριθμό κτισμάτων με τον κίνδυνο κατάρρευσης, ενώ παράλληλα υπάρχουν πάντα οι αυξημένοι κίνδυνοι πυρκαγιάς, ρύπανσης και βανδαλισμού. Ανάλογα με τη χρήση αλλά και τη χωροθέτηση τους στο κτήμα τα κτήρια οργανώνονται στις παρακάτω ενότητες: α) ανακτορική ενότητα, β) Υποστηρικτική ενότητα ανακτόρων, γ) Διοικητική ενότητα, δ) Ενότητα αγροτικής παραγωγής και Κτηνοτροφίας, ε) Ταφική ενότητα. Είναι κατασκευασμένα σε περιόδους ακμής του κτήματος, οι οποίες χαρακτηρίζουν και το αρχιτεκτονικό τους ύφος. Διακρίνουμε πέντε βασικές περιόδους: α) περίοδος με κτήρια του ελληνοελβετικού ρυθμού (1873-74), β)περίοδος με κτήρια του ρομαντικού ρυθμού (1878-1892), γ) η προπολεμική περίοδος (1913-16), δ) η μεσοπολεμική (1930-39) και ε) η μεταπολεμική περίοδος (1948-1952). Όλα τα κτίσματα καθώς και το σύνολό τους έχουν μεγάλη ιστορική αξία. Τα περισσότερα ξεχωρίζουν λόγω του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού τους ενδιαφέροντος. Από τα κτίσματα του κτήματος διατηρούνται τα 10 σε καλή κατάσταση, τα 16 σε μέτρια κατάσταση, τα 19 σε κακή, ενώ 4 είναι ερειπωμένα. Με εξαίρεση τα τέσσερα κτήρια στα οποία έχουν γίνει επεμβάσεις αποκατάστασης, η κατάσταση διατήρησης των κτηρίων επιδεινώνεται συνεχώς. Από την κατηγορία των κτηρίων που χρειάζονται άμεση στερέωση διακρίνουμε τέσσερα με υψηλή ιστορική και αρχιτεκτονική αξία στα οποία θα έπρεπε να δοθεί άμεση προτεραιότητα με σκοπό την διάσωσή τους. Αυτά είναι: • η οικία Sturm (240 τ.μ.): Το παλαιότερο κτήριο του κτήματος (1874). Το ισόγειο είναι κατασκευασμένο από εμφανή λιθοδομή, ενώ ο όροφος από εμφανή οπτοπλινθοδομή με συμπαγείς οπτόπλινθους και περιμετρική στέψη από επίχρισμα. Από τα μορφολογικά στοιχεία ξεχωρίζουν οι μεταλλικοί ελκυστήρες, ο κοσμήτης και το γείσο από συμπαγείς οπτόπλινθους καθώς και οι οροφογραφίες στο εσωτερικό του. Έχουν καταρρεύσει η στέγη, τα ταβάνια και τα πατώματά του σε μεγάλο βαθμό, ενώ η εισροή υδάτων στο εσωτερικό προκαλεί επιταχυνόμενη φθορά στο κτήριο. • το Οινοποιείο (940 τ.μ.): Ένα από τα πλέον σημαντικά και παλαιότερα σωζόμενα κτίσματα της αγροτικής - κτηνοτροφικής ενότητας. Κατασκευασμένο το 1879 (με επεκτάσεις σε αυτό μέχρι το 1937). Τα τελευταία χρόνια η επιδείνωση της οικοδομικής του κατάστασης είναι ραγδαία. Η κατάρρευση της ξύλινης στέγης σε όλα τα κτίσματα του συγκροτήματος καθώς και του πατώματος του δυόροφου τμήματος, έχουν προκαλέσει σειρά προβλημάτων στην τοιχοποιία και στα υπόλοιπα οικοδομικά στοιχεία του συγκροτήματος. • το Βουτυροκομείο (108 τ.μ.): Το κτήριο κτίσθηκε μεταξύ του 1895 και 1898 και είναι το παλαιότερο σωζόμενο βουτυροκομείο στον ελλαδικό χώρο. Ιδιαίτερο στοιχείο αποτελούν οι επικλινείς στέγες του και η εμφανής λιθοδομή από ημιλαξευτούς λίθους πολυγωνικής διατομής που τονίζεται με το προεξέχον αρμολόγημα. Η κατάστασή του κρίνεται κακή με τη στέγη να έχει υποστεί τμηματικές καθιζήσεις που επιτρέπουν την είσοδο των βρόχινων υδάτων στο εσωτερικό του κτηρίου, στον ξύλινο φορέα της στέγης και στην τοιχοποιία. • η οικία Αρχικηπουρού (153 τ.μ.): Είναι κατασκευασμένη κατά την δεκαετία του 1880. Από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του κτηρίου ξεχωρίζουν οι μεταλλικοί ελκυστήρες, η διακοσμητική ζώνη από τσιμεντοκονίαμα, τα χαμηλωμένα τοξωτά ανοίγματα και οι έντονοι χρωματισμοί στο εσωτερικό του. Η στέγη έχει καταρρεύσει αφήνοντάς το εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες. Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι απειλούνται με κατάρρευση και οι υπόλοιπες κατασκευές του κτήματος (τα τοξωτά γεφύρια, ο παλαιόπυργος, τα φυλάκια). Ακόμα συντήρησης και αποκατάστασης χρήζουν ο κήπος του ανακτόρου, τα ερείπια κατεστραμμένων κτηρίων, πηγές, δεξαμενές, κ.ά. Το άρθρο βασίστηκε στη μελέτη εκπόνησης του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου που εκπονήθηκε για λογαριασμό του Ο.Ρ.Σ.Α. και του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού της Πάρνηθας από τους μελετητές Αντώνη Κρασά, Μανώλη Βότση, Φίλιππο Γεροντάκη, Αικατερίνη Γκόλτσιου, Κωνσταντίνο Ζαφείρη, Σταύρο Γανωτή, Κωνσταντίνο Γρίσπο, Ελένη Παπαδοπούλου, Νίκη Καρδακάρη, Ιωάννη Αρνέλλο, Κωνσταντίνο Τουμπακάρη, Γεώργιο Παυλόπουλο, Αναστάσιο-Δαμιανό Μαΐστρο, υπό την ιδιότητά τους ως τεχνικών συμβούλων του Ο.Ρ.Σ.Α. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Καβαλλίνης Ι. (2000). Αποτύπωση Κτιριακών Εγκαταστάσεων Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου, Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού - Kανέλλου Η. (2011). Μελέτη αποκατάστασης ιστορικών κήπων του πρώην Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου. Μεταπτυχιακή μελέτη. Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. - Καρδαμίτση - Αδάμη Μ.(2009), Ανάκτορα στην Ελλάδα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, εκδ. Μέλισσα. - Σταματόπουλος Κ., (2004), Το χρονικό του Τατοΐου, Αθήνα, εκδ. Καπόν. - Σταματόπουλος Κ., (2011), ΤΑΤΟΪ Περιήγηση στον χρόνο και το χώρο, Αθήνα, εκδ. Καπόν. - ΥΠΠΟ, Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων Αττικής, (2005), Πρώην Βασιλικό Κτήμα Τατοΐου, Περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης – Αποτίμηση προβλημάτων κτιρίων-πρόταση άμεσων σωστικών επεμβάσεων, Τεύχη 1-29, συντ. Κουσιούρη Ε., Τασιούδη Σ., Παπαδοπούλου Ε., προϊστ. Χριστοφίδου Α. philippos@kom37.gr Το κτήμα Τατοϊου εκτείνεται σε 42.000 περίπου στρέμματα στους νοτιοανατολικούς πρόποδες της Πάρνηθας. Η έκταση είναι κατά το πλείστον δασική και περικλείει στον κεντρικό της πυρήνα τις εγκαταστάσεις του πρώην βασιλικού κτήματος σε έκταση 1.500 στρεμμάτων. Με απόφαση του ΥΠ.ΠΟ. (ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/535/56545/23.10.2003) χαρακτηρίζονται ως μνημεία όλα τα επιμέρους κτίσματα του πρώην Βασιλικού Κτήματος στο Τατόι Αττικής, καθώς επίσης χαρακτηρίζεται ως ιστορικός τόπος το κεντρικό τμήμα του πρώην Βασιλικού Κτήματος εντός του οποίου περιλαμβάνεται και κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος. Το ξεχωριστό κτιριακό δυναμικό (14.340 τ.μ.) αντιμετωπίζει πλήθος από δομικά και οικοδομικά προβλήματα που έχουν προκύψει κυρίως από την έλλειψη συντήρησης λόγω εγκατάλειψης καθώς και τη μη ελεγχόμενη ανάπτυξη της βλάστησης. Τα προβλήματα αυτά απειλούν μεγάλο αριθμό κτισμάτων με τον κίνδυνο κατάρρευσης, ενώ παράλληλα υπάρχουν πάντα οι αυξημένοι κίνδυνοι πυρκαγιάς, ρύπανσης και βανδαλισμού. Ανάλογα με τη χρήση αλλά και τη χωροθέτηση τους στο κτήμα τα κτήρια οργανώνονται στις παρακάτω ενότητες: α) ανακτορική ενότητα, β) Υποστηρικτική ενότητα ανακτόρων, γ) Διοικητική ενότητα, δ) Ενότητα αγροτικής παραγωγής και Κτηνοτροφίας, ε) Ταφική ενότητα. Είναι κατασκευασμένα σε περιόδους ακμής του κτήματος, οι οποίες χαρακτηρίζουν και το αρχιτεκτονικό τους ύφος. Διακρίνουμε πέντε βασικές περιόδους: α) περίοδος με κτήρια του ελληνοελβετικού ρυθμού (1873-74), β)περίοδος με κτήρια του ρομαντικού ρυθμού (1878-1892), γ) η προπολεμική περίοδος (1913-16), δ) η μεσοπολεμική (1930-39) και ε) η μεταπολεμική περίοδος (1948-1952). Όλα τα κτίσματα καθώς και το σύνολό τους έχουν μεγάλη ιστορική αξία. Τα περισσότερα ξεχωρίζουν λόγω του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού τους ενδιαφέροντος. Από τα κτίσματα του κτήματος διατηρούνται τα 10 σε καλή κατάσταση, τα 16 σε μέτρια κατάσταση, τα 19 σε κακή, ενώ 4 είναι ερειπωμένα. Με εξαίρεση τα τέσσερα κτήρια στα οποία έχουν γίνει επεμβάσεις αποκατάστασης, η κατάσταση διατήρησης των κτηρίων επιδεινώνεται συνεχώς. Από την κατηγορία των κτηρίων που χρειάζονται άμεση στερέωση διακρίνουμε τέσσερα με υψηλή ιστορική και αρχιτεκτονική αξία στα οποία θα έπρεπε να δοθεί άμεση προτεραιότητα με σκοπό την διάσωσή τους. Αυτά είναι: • η οικία Sturm (240 τ.μ.): Το παλαιότερο κτήριο του κτήματος (1874). Το ισόγειο είναι κατασκευασμένο από εμφανή λιθοδομή, ενώ ο όροφος από εμφανή οπτοπλινθοδομή με συμπαγείς οπτόπλινθους και περιμετρική στέψη από επίχρισμα. Από τα μορφολογικά στοιχεία ξεχωρίζουν οι μεταλλικοί ελκυστήρες, ο κοσμήτης και το γείσο από συμπαγείς οπτόπλινθους καθώς και οι οροφογραφίες στο εσωτερικό του. Έχουν καταρρεύσει η στέγη, τα ταβάνια και τα πατώματά του σε μεγάλο βαθμό, ενώ η εισροή υδάτων στο εσωτερικό προκαλεί επιταχυνόμενη φθορά στο κτήριο. • το Οινοποιείο (940 τ.μ.): Ένα από τα πλέον σημαντικά και παλαιότερα σωζόμενα κτίσματα της αγροτικής - κτηνοτροφικής ενότητας. Κατασκευασμένο το 1879 (με επεκτάσεις σε αυτό μέχρι το 1937). Τα τελευταία χρόνια η επιδείνωση της οικοδομικής του κατάστασης είναι ραγδαία. Η κατάρρευση της ξύλινης στέγης σε όλα τα κτίσματα του συγκροτήματος καθώς και του πατώματος του δυόροφου τμήματος, έχουν προκαλέσει σειρά προβλημάτων στην τοιχοποιία και στα υπόλοιπα οικοδομικά στοιχεία του συγκροτήματος. • το Βουτυροκομείο (108 τ.μ.): Το κτήριο κτίσθηκε μεταξύ του 1895 και 1898 και είναι το παλαιότερο σωζόμενο βουτυροκομείο στον ελλαδικό χώρο. Ιδιαίτερο στοιχείο αποτελούν οι επικλινείς στέγες του και η εμφανής λιθοδομή από ημιλαξευτούς λίθους πολυγωνικής διατομής που τονίζεται με το προεξέχον αρμολόγημα. Η κατάστασή του κρίνεται κακή με τη στέγη να έχει υποστεί τμηματικές καθιζήσεις που επιτρέπουν την είσοδο των βρόχινων υδάτων στο εσωτερικό του κτηρίου, στον ξύλινο φορέα της στέγης και στην τοιχοποιία. • η οικία Αρχικηπουρού (153 τ.μ.): Είναι κατασκευασμένη κατά την δεκαετία του 1880. Από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του κτηρίου ξεχωρίζουν οι μεταλλικοί ελκυστήρες, η διακοσμητική ζώνη από τσιμεντοκονίαμα, τα χαμηλωμένα τοξωτά ανοίγματα και οι έντονοι χρωματισμοί στο εσωτερικό του. Η στέγη έχει καταρρεύσει αφήνοντάς το εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες. Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι απειλούνται με κατάρρευση και οι υπόλοιπες κατασκευές του κτήματος (τα τοξωτά γεφύρια, ο παλαιόπυργος, τα φυλάκια). Ακόμα συντήρησης και αποκατάστασης χρήζουν ο κήπος του ανακτόρου, τα ερείπια κατεστραμμένων κτηρίων, πηγές, δεξαμενές, κ.ά. Το άρθρο βασίστηκε στη μελέτη εκπόνησης του Σχεδίου Γενικής Διάταξης για την Προστασία και Ανάδειξη του Κτήματος Τατοΐου που εκπονήθηκε για λογαριασμό του Ο.Ρ.Σ.Α. και του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού της Πάρνηθας από τους μελετητές Αντώνη Κρασά, Μανώλη Βότση, Φίλιππο Γεροντάκη, Αικατερίνη Γκόλτσιου, Κωνσταντίνο Ζαφείρη, Σταύρο Γανωτή, Κωνσταντίνο Γρίσπο, Ελένη Παπαδοπούλου, Νίκη Καρδακάρη, Ιωάννη Αρνέλλο, Κωνσταντίνο Τουμπακάρη, Γεώργιο Παυλόπουλο, Αναστάσιο-Δαμιανό Μαΐστρο, υπό την ιδιότητά τους ως τεχνικών συμβούλων του Ο.Ρ.Σ.Α. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Καβαλλίνης Ι. (2000). Αποτύπωση Κτιριακών Εγκαταστάσεων Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου, Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού - Kανέλλου Η. (2011). Μελέτη αποκατάστασης ιστορικών κήπων του πρώην Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου. Μεταπτυχιακή μελέτη. Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. - Καρδαμίτση - Αδάμη Μ.(2009), Ανάκτορα στην Ελλάδα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, εκδ. Μέλισσα. - Σταματόπουλος Κ., (2004), Το χρονικό του Τατοΐου, Αθήνα, εκδ. Καπόν. - Σταματόπουλος Κ., (2011), ΤΑΤΟΪ Περιήγηση στον χρόνο και το χώρο, Αθήνα, εκδ. Καπόν. - ΥΠΠΟ, Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων Αττικής, (2005), Πρώην Βασιλικό Κτήμα Τατοΐου, Περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης – Αποτίμηση προβλημάτων κτιρίων-πρόταση άμεσων σωστικών επεμβάσεων, Τεύχη 1-29, συντ. Κουσιούρη Ε., Τασιούδη Σ., Παπαδοπούλου Ε., προϊστ. Χριστοφίδου Α. philippos@kom37.gr http://www.monumenta.org/article.php?perm=1&IssueID=3&lang=gr&CategoryID=19&ArticleID=850