Οι λογοτεχνικοί ήρωες που έμειναν πιστοί στο «όχι»

Σε ένα από τα γράμματα της νεότητάς του, ο Μποντλέρ θεωρούσε ότι κάθε άνθρωπος διαθέτει συν τοις άλλοις δύο αναφαίρετα δικαιώματα: το ιερό δικαίωμα να διαφωνεί, καθώς και να αποχωρεί. 

Αν και οι δύο πράξεις μοιάζουν να είναι αντικρουόμενες, στην πραγματικότητα έχουν περισσότερα κοινά σημεία. Οι πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στην Ευρώπη, και δη των τελευταίων ημερών στην Κύπρο, λειτουργούν προς επίρρωσιν εκείνης της άποψης, που ανάγει την αποχώρηση σε πράξη τόλμης, ίσως και απελευθέρωσης.
Η παγκόσμια λογοτεχνία βρίθει ηρώων που όρθωσαν το ανάστημά τους. Σε παγιωμένους κανόνες και συνθήκες εκμετάλλευσης. Κάποιοι το έπραξαν με οδηγό τη λογική. Κάποιοι άλλοι το έπραξαν εμμονικά. Συμβολικά. Μια συνειδητή επιλογή διαρκούς πάλης ή παθητικής αντίστασης.
Στην πρόσφατη μελέτη της «Κι όμως η θάλασσα μιλά», η Γαλλίδα φιλόσοφος Edith de la Heronniere συνοψίζει μερικούς από τους πλέον «αντιδραστικούς» ήρωες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από την Αντιγόνη του Σοφοκλή και τον «Μπάρτλμπι» (εκδόσεις Αγρα και Καστανιώτης) του Χέρμαν Μέλβιλ, στον «Αναρριχώμενο βαρόνο» του Ιταλο Καλβίνο (Καστανιώτης) και το «Φαρενάιτ 451» (Αγρα, Παρά πέντε, Μεταίχμιο) του Ρέι Μπράντμπερι, οι πρωταγωνιστές γίνονται πραγματικοί ήρωες και όχι κατ' ευφημισμόν. Σπάνε τα δεσμά τους, γνωρίζοντας ότι στο αδύνατο ενυπάρχει πάντα ο σπόρος του εφικτού.
Στη νουβέλα του Χέρμαν Μέλβιλ «Μπάρτλμπι, ο γραφέας της Νέας Υόρκης», ο ομώνυμος ήρωας συνιστά ίσως την πιο αινιγματική φιγούρα στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ο Μπάρτλμπι αναλαμβάνει θέση γραφέα σε ένα δικηγορικό γραφείο της Νέας Υόρκης, και ενώ αρχικά εμφανίζεται τυπικώς στα ανιαρά καθήκοντά του, εκδηλώνει εν συνεχεία μια ανεξήγητη παθητική αντίσταση, προβάλλοντας στις όποιες αξιώσεις του δικηγόρου - προϊσταμένου του τη φράση «θα προτιμούσα όχι». Ο Μέλβιλ φαίνεται να επηρεάζεται από τη θεωρία του Χένρι Ντέιβιντ Θόρο αναφορικά με την πολιτική ανυπακοή και την αξία της παθητικής αντίστασης, διδαχές που έγιναν πράξη από τον Μαχάτμα Γκάντι.
Στο αριστούργημα, αντίστοιχα, του Ιταλο Καλβίνο «Ο αναρριχώμενος βαρόνος», ένα αγόρι καβγαδίζει με το δυνάστη πατέρα του, ανεβαίνει σ' ένα δέντρο και αποφασίζει να μην ξανακατέβει για όλη του τη ζωή. Πίσω από τη φαινομενικά αφελή υπόθεση, ο σπουδαιότερος Ιταλός πεζογράφος του 20ού αιώνα πραγματεύεται την αντίσταση μιας ετερότητας σε έναν κόσμο «ομογενοποιημένο». Τη σχετικότητα ιδεών και αξιών, το συμβιβασμό και την ανθρώπινη υποκρισία.
Στο «Ομπλόμοφ» (εκδόσεις Ζαχαρόπουλος) του Ιβάν Γκοντσαρόφ, ο ομώνυμος ήρωας, ένας πλούσιος γαιοκτήμονας, παραμένει απαθής, σκύβει, όπως και η ψυχή του μουζίκου, με εύλογους τους συσχετισμούς λίγο πριν από την οριστική πτώση του τσαρισμού.
Στη «Σιωπή της θάλασσας» (εκδόσεις Αποσπερίτης) του Βερκόρ -απ' όπου πιθανολογούμε ότι προέρχεται και ο τίτλος της μελέτης της Γαλλίδας φιλοσόφου- η φυγή συνιστά αντίστοιχα την ακρότατη πράξη ανυπακοής. Στην κατεχόμενη από τους ναζιστές Γαλλία. Σε έναν πόλεμο διαφορετικό, με την αντίσταση, ωστόσο, κοινή συνισταμένη.

ΓΙΑΝΝΗΣ Ε. ΣΤΑΜΟΣ     enet.gr