Στο "Μίνι φεστιβάλ ευρωπαϊκών θεάτρων", που πραγματοποιήθηκε από 23 ως 25 Αυγούστου στο μικρό θέατρο της Επιδαύρου, με πρωτοβουλία του Κέντρου Δράματος του Παντείου, κάτω από την αιγίδα του επίσημου Φεστιβάλ, στο πλαίσιο ευρωπαϊκού προγράμματος World Crisis Theatre, συμμετείχαν, στην τελική του φάση, σχήματα από τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα (Το Κέντρο Δράματος του Παντείου). Είχε προηγηθεί στη Σίφνο από 2 έως 14 Ιουλίου μια οργάνωση κοινών εργαστηρίων των πιο πάνω σχημάτων μαζί με κάποια ακόμη, τα οποία προλόγισα με μια συνοπτική εισαγωγή στο αρχαιοελληνικό δράμα.

Δεν ήταν τυχαία η επιλογή της Σίφνου, που είναι παραδοσιακά ένα κέντρο συνάντησης πολιτισμών, της Ανατολής, της Δύσης του Βορρά και του Νότου. Οι κυκλαδικές ντοπιολαλιές, ιδιαίτερα της Σίφνου, συναιρούν το ομηρικό, το αρχαιοελληνικό, το βυζαντινό, το φράγκικο και το βόρειο στοιχείο, κάτι που γίνεται φανερό και στα επώνυμα των κατοίκων των Κυκλάδων, και στα κύρια ονόματά τους. Σημειώνω το Συριανό Συκουτρής και το Σιφνιώτικο Σγουρδαίος, που είναι, μάλλον, και τα δύο παραλλαγές του σκανδιναβικού κύριου ονόματος Ζίγκουρντ. Στα γυναικεία βαφτιστικά εναλλάσσονται τα φράγκικα, όπως Φλώρα, Μαργαρίτα, με τα ελληνικά Κατέ, Μαρώ, Μαργιέτα (διατηρεί το αρχαϊκό δίγαμμα που σώζεται και σε μέρη του λόγου, όπως στο «πγια» αντί για «πια», στο «σπηγιά» αντί σπηλιά και αλλού). Στα ανδρικά βαφτιστικά αφθονούν, επίσης, τα φράγκικα, όπως το Φρασές (Φραγκίσκος) μαζί με τα ελληνικά, Απόστολος, Γιώργης, Κωσταντής κ.ά. Τα τοπωνύμια είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα, τουλάχιστον όσα δεν φέρουν ονόματα Χριστιανών Αγίων, αρχαιοελληνικής προελεύσεως. (Αμπουρδέκτης = ομβροδέκτης, Αθρόλικας = Ακρόλιθος, Πουλάτη ενδεχομένως = Πυλάτις, Πούλες = Πύλες, Μούτελο = Μύτιλο κ.λπ). Πολύ κοντά στη νεολιθική Ακρόπολη του Αγίου Ανδρέα, στη γειτονική κορυφή, διατηρείται, ακέραιη και απείραχτη ώς τα σήμερα, μια αρχαϊκή ερμαϊκή στήλη από συσσωρευμένες πέτρες, που εξακολουθεί να φέρει την ονομασία «Άνθρωπος!».
Η συνείδηση των κατοίκων είναι εκείνη της συνέχειας. Ήδη, τον 17ο αιώνα μ.Χ. είχε συντελεσθεί στο Αιγαίο αυτή η γόνιμη επιμειξία των λαών και των πολιτισμών, με αποτελέσματα ευεργετικά, όπως δείχνει στις μελέτες του ο Σάθας. Οι θεωρίες της καθαρότητας του αίματος διόλου δεν μας αφορούν. Μας ενδιαφέρει μόνο η γλωσσική και παιδευτική συνέχεια. Η Σίφνος, με τη μεγάλη Πατριαρχική Σχολή της που λειτούργησε ώς την ίδρυση του πρώτου ελληνικού κράτους, ονομαζόταν, όχι άδικα, «Παιδευτήριον του Αρχιπελάγους». Ήταν η αναμφισβήτητη πολιτιστική πρωτεύουσα των Κυκλάδων. Δεν μπαίνω στην εξιστόρηση του τι έγινε μετά και πώς έκλεισε η Σχολή λόγω στέρησης των πόρων της, στα χρόνια της Οθωνικής Αντιβασιλείας. Σταματώ την ιστορική και λαογραφική μου αναδρομή, απαραίτητη κατά τη γνώμη μου, επειδή συχνά ακούγονται και γράφονται για τις Κυκλάδες άλλα, κάποτε στον βρόντο, χωρίς γνώση των τοπικών συνθηκών, την οποία τουλάχιστον μπορώ να ισχυριστώ ότι κατέχω ως νησιώτης και ως δημότης Σίφνου, όχι ως περαστικός τουρίστας. Για να μπω στο κυρίως θέμα μου, τις επί μέρους παραστάσεις του World Crisis Theatre, μετά τα εργαστήρια της Σίφνου, στη μικρή Επίδαυρο. Το τοπίο της οποίας, με τα ασβεστολιθικά πετρώματα και τις ελιές, είναι σαν φυσική συνέχεια του κυκλαδικού.
Σε σκηνοθεσία του Γάλλου σκηνοθέτη και θεατρανθρώπου Bruno Freysinnet, δόθηκε με τη γαλλική ομάδα «La transplanisphère», ένα μεγάλο απόσπασμα από το έργο εν εξελίξει του γνωστού ΄Αγγλου συγγραφέα και σκηνοθέτη David Hare, με τον τίτλο: «Η δύναμη του Ναι». Πρόκειται για ένα πολύ χρήσιμο «μάθημα πολιτικής οικονομίας μέσω θεάτρου», που ξεσκεπάζει την τεράστια απάτη του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης. Εδώ θα αναφερθώ ξανά σε όσα έγραφα την Τρίτη, ότι έξοδος από την κρίση και «φως στην άκρη του τούνελ δεν είναι οι λογιστικές όσων μας έσπρωξαν στην άβυσσο, αλλά η γνώση του γεγονότος ότι όλα στη ζωή μπορεί να διέπονται από μια τυφλή νομοτέλεια… εκτός από την Ιστορία, που αυτή ποτέ δεν μπαίνει σε καλούπια και προκαθορισμένα σχήματα. Υπάρχει πάντα ο απρόβλεπτος παράγων, που ανατινάζει τα σχέδια των εκείνων που πιστεύουν ότι μπορούνε να τη δέσουν στο άρμα τους. Ο Χέαρ παίρνει ως παράδειγμα τη γνωστή στους οικονομολόγους της Σχολής του Φρίντμαν, αλλά απρόσιτη για τους πολλούς, περίπλοκη μαθηματική εξίσωση, με πέντε αγνώστους, των Μπλακ και Σκόουλς (ο τελευταίος έλαβε για αυτήν το Νόμπελ Οικονομίας το 1987), που πίστεψαν ότι με αυτήν ως εργαλείο θα είναι σε θέση να προβλέπουν άσφαλτα το μέλλον, να υπολογίζουν με ακρίβεια το ρίσκο μιας επένδυσης και να «ποντάρουν» στο χρηματιστήριο, αποκομίζοντας τεράστια άνομα κέρδη σε βάρος των λαών. Το «πείραμα» πέτυχε στην αρχή, για να αποτύχει στη συνέχεια και να οδηγήσει τους εμπνευστές του σε πλήρη πτώχευση. Επειδή, όπως έγραφα την Τρίτη, όλες μας οι θεωρίες περί στατιστικής και οι λογισμοί μας των πιθανοτήτων έχουν την ακατανίκητη τάση να κάμπτονται και να μεταβάλλουν την τιμή τους… όταν τους μελετάμε και τους παρατηρούμε. Αυτή είναι μια σταθερή παράμετρος μέσα στη μεταβλητότητα των πραγμάτων. Η περιώνυμη εξίσωση Μπλακ και Σκόουλς εξακολουθεί όμως να χρησιμεύει ως βάση της νεοφιλελεύθερης συλλογιστικής, μιας και, στην αντιτραγική σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, το «πάθος» δεν γίνεται «μάθος» και φτάνουμε από άλλο δρόμο στην επανάληψη του ίδιου.
Μήνυμα του έργου είναι ότι η μόνη έξοδός μας απ' την κρίση περνά μέσα από την επίγνωση της ατέλειας της ανθρώπινης φύσης. Να κατανοήσουμε τη σχετικότητα του γνωστού σοφιστικού αποφθέγματος ότι «πάντων πραγμάτων μέτρον άνθρωπος». Επειδή, αν όλα είναι σχετικά, τότε είναι σχετική και η αξία του πιο πάνω αποφθέγματος. Ο άνθρωπος, όμως, εκτός από μέτρο αξίας, είναι ο ίδιος αξία, μάλιστα καθολική: μπορεί να υψώνεται πάνω απ' τα πράγματα, με δική του πάντα ευθύνη. Αυτή είναι η τραγωδία του. Αλλιώς, αν τον δούμε ως σύμπτωμα, ως απλό συμβεβηκός, τότε ας ζήσουν οι τράπεζες και ας πεθάνουν οι άνθρωποι.
Η σκηνοθεσία, με τους ασκημένους ηθοποιούς Nathalie Yanoz, Xavier Maitre, Gregory Veux, δίνει το κείμενο σε ύφος μιας «διδακτικής» αφηγηματικής πρόζας, που αναλύει διαλεκτικά και μπρεχτικά τους κανόνες της νεοκαπιταλιστικής συσσώρευσης και της χρηματιστηριακής περίτεχνης κομπίνας, με τρόπο ιδιαίτερα εποικοδομητικό και χρήσιμο, χωρίς να παύει να είναι θέατρο. Για να εκτιμήσουμε όμως τη δραματική διάσταση του έργου, πρέπει να περιμένουμε να το δούμε ολοκληρωμένο.
Το "Cyclop's Survival" του Κέντρου Δράματος του Παντείου, γραμμένο και σκηνοθετημένο από τον Γιάγκο Ανδρεάδη, είναι μια πλήρης θεατρική πρόταση. Ο συγγραφέας και σκηνοθέτης, στο γνωστό και προσφιλές του στιλ του πολιτικού μιούζικαλ - παρωδίας, διασκευάζει ευρηματικά το σατυρικό δράμα «Κύκλωψ» του Ευριπίδη σε ένα σύγχρονο τηλεοπτικό «παιχνίδι επιβίωσης», όπου, για να μη σε φάει ο Κύκλωπας, το θεριό, πρέπει να βρεις και να του δώσεις έναν πιο νόστιμο από εσένα. Δίνεται έτσι η ευκαιρία στον Γ. Ανδρεάδη να συνδέσει με επιτυχία το αρχαίο ελληνικό δράμα με τις φόρμες της εποχής μας. Θέμα του είναι η σημερινή ολική επαναφορά του θεσμού της ανθρωποφαγίας στη συμβολική εκδοχή του. Όπου ο «πολιτισμένος» Κύκλωπας διαθέτει επιχειρήματα κομψά, που δικαιολογούν… τις γαστριμαργικές του προτιμήσεις. Κύκλωπας είναι, βέβαια, οι παμφάγες και μονόφθαλμες αγορές, που πρέπει, σαν σύγχρονοι Οδυσσείς... να τους βγάλουμε το μάτι. Προσέχοντας, όμως, να μην περιπέσουμε στο ίδιο αμάρτημα, της αλαζονείας, και ταυτιστούμε με τον Κύκλωπα. Αυτό είναι κάτι που τονίζει η διαρκής παρουσία της θεάς Αθηνάς (όπως και στην αυθεντική «Οδύσσεια») μέσα στο έργο, που είναι εκεί ως παράγων συμφιλίωσης με τον κόσμο και όχι ρήξης. Η έξοχη Μάνια Παπαδημητρίου παίζει ως «ντάμα κούπα» την Αθηνά, ο δαιμόνιος Νίκος Τουλιάτος, άνθρωπος – ορχήστρα, σηκώνει, με τα κρουστά του, το μουσικό κομμάτι της θαυμάσιας σύνθεσης του Νίκου Αθανασάκη. Ο ακούραστος Γιώργος Μωρόγιαννης αποτυπώνει μια αρχετυπική φιγούρα Κύκλωπα στην κόψη του φοβερού με το γελοίο. Ο Χρήστος Ευθυμίου είναι ένας «εκλεπτυσμένος» διανοούμενος Σειληνός και ο Κίμων Ρηγόπουλος ένας Οδυσσέας «καλό δεκάρι» της τράπουλας. «Άσσος» είναι ο πολύ δεμένος και δουλεμένος χορός, με αγόρια και κορίτσια… που το ζουν και το διασκεδάζουν εμφανώς… με τις ουρές και με τους φαλλούς τους. (Ευαγγελία Δημητρίου, Θεοδώρα Ευγενάκη, Μαριλία Μερσινιάδη, Κώστας Μητράκας, Ηλίας Παπακωνσταντίνου, Ειρήνη Πολυδώρου, Νίκος Τουρνάκης, Δημήτρης Τσικούρας, Διονύσης Χριστόπουλος). Η άριστη χορογραφία είναι του Φάνη Καφούσα, τα ωραία σκηνικά και τα κοστούμια των Σταύρου Μπονάτσου και Άντζης Καρατζά, τα βίντεο του Δημήτρη Νάκου. Βοηθός σκηνοθέτη, ο Κώστας Μητράκας. Στα ηχογραφημένα μουσικά κομμάτια παίζουν οι Μαρία Κολτσιδά (πιάνο- τανγκό), Γιώργος Μπουσούνης (πιάνο), Μαργιέτα Τσακμακλή (σαξόφωνο), Νίκος Αθανασάκης (κιθάρα, μπάσο), Νίκος Τουλιάτος (κρουστά).
Η συνεισφορά των Ιταλών, με την ομάδα Teatro Internationale, ήταν μια μεικτή, νεορεαλιστική και κομεντιάνικη συμβολική παραβολή, στην οποία μας αφηγήθηκαν θεατρικά την ιστορία ενός χωριού… που πέφτει συλλογικά στην παγίδα που στήνουν οι επιτήδειοι του χρηματοπιστωτικού συστήματος… μέχρι να ξυπνήσουν οι κάτοικοι και να βρουν λύση στη συλλογική δράση. Σκηνοθεσία των Tomaso Thellung de Courtelary και Alfredo Giuffré, με τους καλούς και ασκημένους ηθοποιούς Alfredo Angelici (σπουδαίος μίμος), Bianca Nappi, Andrea Puligi, Antonella Britti, Valeria Incampo, Franca Abategiovanni (αεικίνητη, αυθεντική «κομίκα»), Angelo Monacelli, Dimitri Durbano. Bοηθός σκηνοθέτη η Giovanna Peregrino. Αποσπάσματα της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη διάβασε ο Γιάγκος Ανδρεάδης.
Η Πορτογαλική ομάδα Ex Quorum παρουσίασε ένα αποτελεσματικό δείγμα σωματικού θεάτρου («Η απάντηση»), βασισμένο σε ένα δυνατό πολιτικό κείμενο διαμαρτυρίας. Ένα «χάπενινγκ» πάνω στις συνέπειες της κρίσης που αλλοιώνουν τη φύση του ανθρώπου… σε σημείο ανθρωποφαγίας. Με έναν σημαντικό τενόρο (Vicente de Sá), με τους Ana Silveira Fereira, Joana Eliseu Cavaco, Valter Nogeira, με τη συμμετοχή δύο πολύ καλών, αποτελεσματικών Ελληνίδων ηθοποιών, της Μαρίας Τράπαλη και της Μαίρης Λογοθέτη, προερχόμενων από το ερασιτεχνικό θέατρο της Σίφνου.
Ο γερμανικός, τέλος, θίασος, έδωσε αποσπάσματα των «Ευμενίδων» του Αισχύλου, σε ελεύθερη μορφή, ενός σατυρικού δράματος. Ιδέα πρωτότυπη, με καλούς ηθοποιούς, σε σκηνοθεσία του Andreas Wrosch και της Ελληνοαυστραλής Katerina Kokkinos - Kennedy. Ήταν μια ενδιαφέρουσα, διαδραστική δουλειά στην οποία κλήθηκε να μετάσχει στο τέλος το κοινό, δίνοντας τη δική του λύση. Πέρα από τους γυμνασμένους, έμπειρους στο εξπρεσιονιστικό ύφος ηθοποιούς (Jan Arne Loos, Katharina Nesterova, Fabian Prokein, Eva Schröer, Pia Seifreth, Lino Seyfried), τα εντυπωσιακά, πρωτότυπα κοστούμια, σημειώνω τη σχετική αμηχανία του τέλους, καθώς η εγκατάσταση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας συνοδεύεται στον Αισχύλο από ένα μεγάλο, κρίσιμο, ανοιχτό ερωτηματικό, που δεν υπήρχε στο θριαμβευτικό φινάλε των Γερμανών μας φίλων.
Σημειώνω την άριστη αποδοχή του εγχειρήματος από τους ντόπιους, κατοίκους της Αρχαίας Επιδαύρου, που παρακολούθησαν, με τη βοήθεια των υποτιτλισμών, όλες τις παραστάσεις. Κάτι που δείχνει την επιτυχία του διευρωπαϊκού θεατρικού διαλόγου, που πρέπει οπωσδήποτε να συνεχιστεί.