Τα πρόσφατα γεγονότα στην πλατεία
Ταξίμ και η εμφάνιση για πρώτη φορά ενός τέτοιου μαζικού κινήματος, που
αμφισβητούσε τις επιλογές της κεντρικής εξουσίας ενός εν γένει
αυταρχικού κράτους, ανέδειξαν για άλλη μια φορά στην Ελλάδα ένα ευρύτερο
και άλυτο ζήτημα, που αφορά την απόδοση των τοπωνυμίων.
Επανεμφανίστηκε σε διακριτή κλίμακα η χρήση του όρου «Ιστανμπούλ» στη θέση του ιστορικού όρου «Κωνσταντινούπολη». Σ' ένα άρθρο επικαιρότητας -πολύ καλό κατά τα άλλα-, που με παρακίνησε να συντάξω αυτό το σχολιασμό, υπήρχε η παρακάτω διατύπωση: «Την 1η Ιουνίου, μέρα πολλαπλασιασμού των μαζικών διαδηλώσεων από την Ιστανμπούλ στην Αγκυρα, ο εργάτης Ετχέμ Σαρισουλούκ έπεφτε νεκρός από σφαίρα αστυνομικού...»
Η συγκεκριμένη γλωσσική ασυνέπεια θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, εάν είχε διατηρηθεί ο ίδιος κανόνας παντού. Θα μπορούσε να είχε γραφεί η πρόταση αυτή με δύο διαφορετικούς τρόπους, που δεν θα ενοχλούσαν τη γλωσσική αισθητική, εφ' όσον θα υπάκουαν σε ενιαίους κανόνες.
Οπως: «Την 1η Ιουνίου, μέρα πολλαπλασιασμού των μαζικών διαδηλώσεων από την Ιστανμπούλ στην Ανκαρα, ο εργάτης Ετχέμ Σαρισουλούκ έπεφτε νεκρός από σφαίρα αστυνομικού...», ή ακόμα πιο φυσιολογικά: «Την 1η Ιουνίου, μέρα πολλαπλασιασμού των μαζικών διαδηλώσεων από την Κωνσταντινούπολη στην Αγκυρα, ο εργάτης Ετχέμ Σαρισουλούκ έπεφτε νεκρός από σφαίρα αστυνομικού...»
Το ερώτημα που προκύπτει αφορά τις αιτίες που εμφανίζεται αυτή η ασυνέπεια ως προς τους κανόνες για την ορολογία. Να είναι μόνο η αυθαιρεσία του συγγραφέα; Ή η άγνοια των κανόνων; Ή μήπως δεν υπάρχουν κανόνες για το συγκεκριμένο θέμα; Μήπως όμως στην πραγματικότητα η επιλεκτική αυτή χρήση συνδέεται με ιδεολογικές εμμονές και (αντι)εθνικιστικές ανασφάλειες;
Μια πιο σοβαρή απόδειξη της έλλειψης μεταφραστικών κανόνων, ή της σύγχυσης που επικρατεί γενικώς, βρίσκεται στις σελίδες ενός μεταφρασμένου ιστορικού -με κάποια ελευθεριότητα βέβαια- βιβλίου τού (όχι ιστορικού) John Freely, με τίτλο «Τα παιδιά του Αχιλλέα» (εκδ. Πατάκη), που αναφερόταν στην ιστορία της Μικράς Ασίας από την αρχαιότητα έως και την Εξοδο του 1922. Η μετάφραση είναι πολύ καλή. Στο θέμα της απόδοσης των τοπωνυμίων όμως ακολουθήθηκαν κατά γράμμα οι εντολές του επιμελητή.
Το πρόβλημα βρίσκεται στην απόδοση του τοπωνυμικού όρου τη στιγμή που αλλάζει ο κυρίαρχος σ' έναν τόπο. Ετσι, όταν μια πόλη περιέρχεται στην κυριαρχία των Οθωμανών χρησιμοποιείται η τουρκική απόδοση. Βέβαια δεν γίνεται το ίδιο όταν μια πόλη περιέρχεται σε ενετική κατοχή (πλην μιας φοράς, όπου η Εύβοια αποδίδεται ως Νεγκροπόντε -πιθανόν να υπάρχει ακριβώς έτσι στο πρωτότυπο κείμενο)!
Ετσι, την Αδριανούπολη από τη στιγμή της κατάληψής της από τον Μουράτ, δηλαδή το 15ο αιώνα και εντεύθεν, την αποδίδει ως «Εντιρνέ» (ακόμα και στην περίοδο που η Ανατολική Θράκη ήταν επισήμως τμήμα της ελληνικής επικράτειας 1921-1922), όπως και την Κωνσταντινούπολη ως Ισταμπούλ (και όχι ως Ιστανμπούλ), τη Σμύρνη ως «το Ιζμίρ» (η μετάφραση της έκφρασης «Γκιαβούρ Ιζμίρ» είναι «Απιστο Ιζμίρ»), τη Σπάρτη της Πισιδίας ως Ισπάρτα, την Κασταμονή ως Κασταμονού (υπάρχει και στην ελληνική), τη Μαρμαρίδα ως «το Μαρμαρίς» κ.λπ.
Ενώ ακόμα και την περίοδο της ελληνικής κυριαρχίας 1919-1922 το Αδραμμύτιο αναγράφεται ως Εντρεμίτ, η Πάνορμος ως Μπαντιρμά, η Μαγνησία ως Μανίσα, η Προύσα ως Μπούρσα, ο Σαγγάριος ως Σακάρυα, το Αϊδίνι ως Αϋντίν, η Κίος ως Γκεμλίκ, η Νικομήδεια ως Ιζμίτ, το Ικόνιο ως Κόνυα, η Σελεύκεια ως Σιλίφκε, η Αττάλεια ως Αντάλυα, η Σεβάστεια ως Σιβάς.
Ειδικά εκεί που αναφέρεται στον «εμπρησμό του Ιζμίρ» ή στην από τους κεμαλικούς «τουρκική κατάληψη του Ιζμίρ» τον Σεπτέμβρη του 1922, θεωρώ ότι είναι μάλλον για κλαυσίγελο!
Τη γραμμή αυτή όμως δεν την κρατά για μεγάλες γεωγραφικές ενότητες. Την Κρήτη την αποκαλεί συνεχώς με το ελληνικό της όνομα στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως και την Πελοπόννησο (πού και πού αναφέρεται και ως Μοριά), την Κύπρο, τον Πόντο κ.ά.
Υπάρχουν όμως και κάποιες περιπτώσεις όπου ο κανόνας δεν τηρείται. Η Καλλίπολη άλλοτε αναφέρεται με το ελληνικό της όνομα, άλλοτε ως Γκελίμπολου και κάποιες λίγες φορές η Σμύρνη αναφέρεται ως «Σμύρνη», όπως και η Καισάρεια ή Καϊσερί.
Ενώ η Αγκυρα (Ankara), η Χίος (Sakiz), η Μυτιλήνη (Midili), ο Αίνος (Enez), η Τρίπολη της Λιβύης (Tarablus), η Αθήνα (Atina), η Ρόδος αναφέρονται πάντα με το ελληνικό τους όνομα. Η Τραπεζούντα (Trabzon) αναφέρεται επίσης με το ελληνικό της όνομα, εκτός από μια φορά που αναφέρεται ως Τραμπζόν, με την εξής διατύπωση: «...ως επαρχιακός κυβερνήτης στην Τραμπζόν, την ελληνική Τραπεζούντα». Η Κριμαία αναφέρεται έτσι όπως εκφέρεται στην ελληνική και όχι ως Κιρίμ (Qirim), όπως και η Αίγυπτος (Misir).
Διαπίστωσα και κάποια λάθη, όπως η χρήση της ορθογραφίας «Αϋβαλίκ» αντί «Αϊβαλίκ», «Αϋντίν» αντί «Αϊντίν», Χατάϋ αντί Χατάι, Χέμινγουέυ αντί Χεμινγουέι, Λοζάννη αντί Λοζάνη ή Λωζάννη, Αντάλυα αντί Αντάλια, Κόνυα αντί Κόνια...
Ο κανόνας
Το πρόβλημα ξεπερνιέται πολύ εύκολα με έναν απλό κανόνα, απαλλαγμένο από κάθε πολιτική σκοπιμότητα και ιδεοληψία: οποιοδήποτε τοπωνύμιο υπάρχει καταχωρισμένο στην ελληνική γλώσσα χρησιμοποιείται κατά τη μετάφραση με την ελληνική του εκδοχή. Οταν υπάρχει ιστορικό γεγονός που οδηγεί στην αλλαγή του τοπωνυμίου, ο μεταφραστής βάζει σε παρένθεση κατά την πρώτη φορά τη νέα ονομασία, συνεχίζοντας όμως να χρησιμοποιεί την ελληνική απόδοση στη μετάφρασή του. Ειδάλλως πάμε σε ιδεολογικοποιημένες χρήσεις όρων, που είναι ψεύτικες, ανόητες και κακής αισθητικής...
INFO: Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, http://kars1918. wordpress.com/. Το αρχικό απόσπασμα είναι από το άρθρο του Λ. Καρακατσάνη που δημοσιεύθηκε στο σάιτ τής κ. Χαρτουλάρη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου