Ένα «ξεχασμένο» Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Η ΠΟΛΗ HASANKEYF ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ, ΕΠΕΙΤΑ ΑΠΟ 11.000 ΧΡΟΝΙΑ ΥΠΑΡΞΗΣ, ΣΚΑΜΜΕΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΒΡΑΧΟΥΣ, ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΝΑ ΧΑΘΕΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΡΑ ΤΟΥ ΤΙΓΡΗ, ΟΤΑΝ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕΙ ΤΟ ΚΟΛΟΣΣΙΑΙΟ ΦΡΑΓΜΑ ILISU
 
Η περιοχή αυτή πιστεύεται ότι είναι η ίδια η κοιτίδα του πολιτισμού. Εχει μία εντυπωσιακή λίστα... πρώην κατοίκων. Ασσύριοι, Ρωμαίοι, Μογγόλοι, δυναστείες Αράβων, Αρμένιοι, Κούρδοι άφησαν τα ίχνη τους. 

 

 Τώρα, ο τόπος φαντάζει σαν ένα νεκρό υπαίθριο μουσείο. Σε λίγα χρόνια θα γίνει μία μεγάλη λίμνη, ένα νέο οικοσύστημα που θα αντικαθιστά μια ιστορία χιλιάδων χρόνων.


          Μια πόλη χωμένη στις κόγχες των βράχων, που υψώνονταν γύρω θεόρατοι. Σπηλιές, χιλιάδες σπηλιές (υπολογίζονται σε περίπου 8.000, ενώ μερικές ακόμη βρίσκονται σε χρήση), τα ερείπια των σπιτιών από τούβλα, ένα οθωμανικό νεκροταφείο, ένα ρωμαϊκό, πολλά τζαμιά (El Rizk, Ul, Kos, Kizlar τζαμί, για να αναφέρω μερικά), τάφοι, χαμάμ, ένα μικρό και ένα μεγάλο παλάτι και ένα συναρπαστικό οικοσύστημα στο φαράγγι (αποτέλεσμα της έντονης τεκτονικής δραστηριότητας που ξεκίνησε πριν από 2 εκατ. χρόνια) συνθέτουν την ιστορία της.

Εφτασε στο απόγειό της κατά την περίοδο της δυναστείας των Ayyubid και των Artugid (12ος-15ος αιώνας). Οι δυναστείες αυτές είχαν επιλέξει τη Hasankeyf ως πρωτεύουσά τους, λόγω της στρατηγικής της θέσης επάνω στο Δρόμο του Μεταξιού και τότε κατασκευάστηκαν τα επιβλητικά μνημεία, όπως η παλιά γέφυρα, το μεγάλο τζαμί, το μικρό κάστρο, το νεκροταφείο, το μαυσωλείο.
Είναι αξιοθαύμαστο πώς σε αυτές τις κοιλότητες των γιγαντιαίων βράχων οικοδομήθηκε μια πολιτεία με συμπλέγματα πολυώροφων κτηρίων που φιλοξενούσαν χιλιάδες κόσμο, με δαιδαλώδεις δρόμους, όλα προσαρμοσμένα στη φυσική προεξοχή των τεράστιων γκρεμών.

Η Μεσοποταμία υπήρξε κέντρο δραστηριότητας από τους αρχαιοτάτους χρόνους, εξαιτίας της εύφορης γης. Ο πολιτισμός της θεωρείται από τους πλέον διαδεδομένους και γόνιμους που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Η Hasankeyf είναι μία παγκόσμια αξία με συνεχή ιστορία 11.000 ετών, που πληροί όλες τις προϋποθέσεις, ώστε να ανακηρυχθεί από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ομως, το τουρκικό κράτος δεν υπέβαλε ποτέ αίτημα στην UNESCO...

Οι τελευταίοι άνθρωποι των σπηλαίων κινδυνεύουν με... πνιγμό

ΚΕΙΜΕΝΟ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΛΕΝΗ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ hgrigoriadou@gmail.com

 

Η 11.000 ετών αρχαία πόλη Hasankeyf είναι ένα αντιπροσωπευτικό αριστούργημα της ανθρώπινης δημιουργικής ιδιοφυΐας, που χτίστηκε στις όχθες του ποταμού Τίγρη. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά «χωνευτήρια» του αρχαίου κόσμου, όπου λαοί, τρόποι ζωής, γλώσσες και πολιτισμοί αναμιγνύονταν όσο πουθενά αλλού.

 
 Η Hasankeyf πληροί όλες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός εξαιρετικού, κερδοφόρου προγράμματος οικοτουρισμού. Ολα είναι εδώ: μονοπάτια, νερό, πολιτισμός... Μία πόλη μυθική, μαγική και σχεδόν άγνωστη. Δυστυχώς, η τεράστια αυτή πολιτιστική και φυσική κληρονομιά της Μεσοποταμίας βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο, λόγω της κατασκευής του κολοσσιαίου φράγματος Ilisu στη νοτιοανατολική Τουρκία.
Στα βάθη της Ανατολίας αποφασίσαμε να ταξιδέψουμε με μία φίλη, για να γνωρίσουμε μερικές από τις πιο άγνωστες περιοχές της, αναζητώντας τη συγκίνηση του πρωτόγνωρου και ασυνήθιστου. Ενας από τους σκοπούς του πολυήμερου ταξιδιού μας ήταν η πόλη Hasankeyf, που βρίσκεται στην Ανω Μεσοποταμία, κατά μήκος μιας καμπύλης του ποταμού Τίγρη, κοντά στα σύνορα της Συρίας και του Ιράκ και η οποία θεωρείται από τους αρχαιότερους οικισμούς του πλανήτη.

 
 Η στάνη του Αλί Φιλόξενοι
 
Φτάσαμε ντάλα μεσημέρι στο χωριό. Οι ντόπιοι, αραχτοί στα καφενεία, απολάμβαναν κουβεντούλα και καφεδάκι και μας κοίταζαν σαστισμένοι, χαμογελώντας μας πότε πότε. Χρόνια είχαν να συναντήσουν μοναχικές ταξιδιώτισσες στην περιοχή. Δύο νεαροί Κούρδοι, με λαμπερό βλέμμα, αστραφτερό χαμόγελο και καλά αγγλικά -πράγμα σπάνιο- μάς πλησίασαν ευγενικά. Χαιρετισμοί, συστάσεις, φιλοφρονήσεις, ατελείωτη ρητορεία των ανθρώπων που αφηγούνται ολόκληρη ιστορία πριν ακόμα σε καλημερίσουν. Μας προσκάλεσαν για καφέ, σε ένα υπόσκαφο καφενεδάκι που βρισκόταν πάνω στο χείλος του γκρεμού. Στη στιγμή ήρθαν τα κεράσματα, καφές τούρκικος σε εξαίσια ασημένια φλιτζανάκια, μοσχοβολιστός και καϊμακλίδικος, και σε ένα πιατάκι λουκούμια, τα οποία ένα μικρό αγόρι άφησε σε ένα σοφρά δίπλα μας.

Ο Τουργκούτ και ο Αλί εκτελούσαν χρέη οδηγών. Οι γονείς τους μεγάλωσαν σε ένα από τα χιλιάδες σπήλαια που βρίσκονται διάσπαρτα στα βράχια και, ως εκ τούτου, γνώριζαν λεπτομερώς την περιοχή. Ο παππούς του Τουργκούτ, ένας 90χρονος λεβεντόγερος, που είχε δύο γυναίκες, εγκατέλειψε τις σπηλιές πριν από δύο χρόνια. Ο δεύτερος, ο Αλί, ήταν βοσκός, αλλά και φύλακας στο φρούριο, επίσης εξαιρετικός τραγουδιστής με φωνή-καμπάνα που αντιλαλούσε στα βουνά και βιρτουόζος του ποιμενικού αυλού, ένας σύγχρονος τρωγλοδύτης, που σε πείσμα όλων αρνείται να εγκαταλείψει τη σπηλιά που γεννήθηκε. Μιλούσαν με τόσο πάθος! Ακούσαμε πολλά για τους κλυδωνισμούς που υπέστη η οικονομία και το εμπόριο, για τις συνέπειες που βίωσαν οι ίδιοι.

Το χρονικό
 
  Μέχρι πριν από 30-40 χρόνια, η πόλη ήταν σημαντικό κέντρο παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, αλλά και βασικό εμπορικό κέντρο, χάρη στον ποταμό Τίγρη. Ο πληθυσμός της εκείνη την εποχή αριθμούσε περίπου 30.000 κατοίκους. Στη δεκαετία του '60 οι σπηλιές άρχισαν σταδιακά να εκκενώνονται και οι άνθρωποι μεταφέρθηκαν σε στέγαση έκτακτης ανάγκης, χτισμένη ακριβώς πάνω από το κέντρο του αρχαιολογικού χώρου.

Η περιοχή κηρύχθηκε «πρώτου βαθμού προστατευόμενη ζώνη» το 1978 και από τότε οι άνθρωποι απαγορεύεται να εκτελέσουν οποιαδήποτε οικοδομική δραστηριότητα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό, στην πραγματικότητα το κράτος είχε ήδη αρχίσει να μιλά για την κατασκευή του φράγματος. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι έχουν ζήσει μέσα στην ταλαιπωρία, την αβεβαιότητα και τη φτώχεια. Η κατασκευή του φράγματος απαγορεύει οποιοδήποτε επιχειρηματικό εγχείρημα.

Ο Τουργκούτ και ο Αλί μάς εξέπληξαν με τις γνώσεις τους και με τη φιλική τους διάθεση. Ηθελαν να τα πουν, να μιλήσουν με κάποιον, να βγάλουν τον καημό τους. Θυμήθηκαν τα παιδικά τους χρόνια, τότε που κάθονταν συχνά σε κύκλο μπροστά από τη σπηλιά, συζητούσαν, αντάλλασσαν απόψεις κι ένιωθαν έντονη χαρά. Για τους ανθρώπους των σπηλαίων, η γη αυτή ήταν η «Γη της Επαγγελίας». Ζούσαν μαζί με τους αετούς, γι' αυτό η Hasankeyf έμοιαζε σαν μια μεγάλη αετοφωλιά. Υπήρχε το ποτάμι με το ζωοποιό νερό του, ο κάμπος με το στάρι και το κριθάρι, λίγα μέτρα από τη σπηλιά, που αναπτυσσόταν δίχως ιδιαίτερη φροντίδα. Λίγο πιο κει, τα άγρια λαχανικά, οι φακές, τα ρεβίθια, τα κουκιά, οι συκιές, οι ροδιές· αρκούσε να απλώσει κανείς το χέρι του και να τα μαζέψει.

Περιβάλλον
Η πανίδα, παρασυρμένη από αυτήν την αφθονία, πολλαπλασιαζόταν: αγριοκάτσικα, πρόβατα, αγριοπρόβατα, λύκοι, και πότε πότε κάτι ριγέ ύαινες. Το κυνήγι ήταν εύκολο, τα ψάρια και τα σαλιγκάρια αφθονούσαν. Οι σπηλιές ήταν άνετες, ευάερες, φιλόξενες το χειμώνα και ευχάριστα δροσερές το καλοκαίρι. Αυτές οι ευνοϊκές συνθήκες επέτρεπαν στους ανθρώπους να ζουν σε πλήρη αρμονία με το περιβάλλον.
Ο Αλί μιλούσε για ώρες. Ούτε δευτερόλεπτο δεν μειώθηκε η προσοχή μας. Ούτε ένα φύσημα του ανέμου δεν τάραξε τη διήγηση. Ανέβασε την ομήγυρη στα φτερά της αφήγησης και την παρέσυρε. Αισθανόμουν μαγεμένη, ένιωθα την αδιόρατη γοητεία της Ανατολής, εκείνη την κρυφή μαγεία που εισχωρεί στις ψυχές όσων διαβαίνουν αυτούς τους τόπους, όπου οι κανόνες της ζωής φαίνονται μεταλλαγμένοι. Ημουν περίεργη, ένιωθα μια έντονη έλξη για τους ανθρώπους των σπηλαίων.

 
 Το σπίτι του Αλί, τελευταίου κατοίκου της Hasankeyf Παράδοση
 
Αρχισε να σουρουπώνει, κάποια στιγμή μάς υπέδειξε ότι είχε έρθει η ώρα του αρμέγματος. Με ευγένεια, μας πρότεινε να επισκεφθούμε τη σπηλιά και να παρακολουθήσουμε τη διαδικασία. Τάξη και καθαριότητα βασίλευαν εκεί, οι δε χαριτωμένες κατσικούλες περίμεναν υπομονετικά τη σειρά τους και δέχονταν με ευχαρίστηση το άρμεγμα. Η περιοχή φημίζεται για τα γαλακτοκομικά της προϊόντα. Το γάλα είναι εξαίσιο, το δε γιαούρτι ένα χάρμα γεύσης, σκέτο βουτυρόγαλα.

Με τούτα, μ' εκείνα και με τ' άλλα νύχτωσε, ο καιρός ήταν γλυκός, το φεγγάρι σχεδόν γεμάτο και το δείπνο που μας προσφέρθηκε πλουσιοπάροχο: κατσικάκι κεμπάπ, συνοδευόμενο με φρέσκια σαλάτα και αριάνι. «Βάλε να πιούμε μια ρακή, να πάνε κάτω τα φαρμάκια», είπε ο Αλί. Το αγόρι έφερε ρακή, γέμισε τα ποτηράκια και ο Αλί ευχήθηκε: «Στην ελευθερία, στην επανάσταση και στον έρωτα»... Φέραμε τα ποτήρια στο στόμα και τ' αδειάσαμε μονορούφι. Το αγόρι ξαναγέμισε και επαναλήφθηκε το ίδιο αρκετές φορές. Η ευθυμία, αλλά και η θλίψη, ως συστατικά της ιδιοσυγκρασίας τους, άναβαν με το παραμικρό ερέθισμα, χαίρονταν, αλλά ταυτόχρονα ήταν και απελπισμένοι, γιατί έβλεπαν πως αυτές οι αλλαγές στη ζωή τους τούς επηρέαζαν αρνητικά. Η συζήτηση κράτησε σε μάκρος και στα μάτια όλων αντίκρισα μια δίψα για δικαιοσύνη και ελευθερία.

 
 Σήμερα, η «πρόοδος» απαιτεί οι κάτοικοι να προχωρήσουν σε σύγχρονα κτήρια, που έχουν πλήρως αποσυνδεθεί από το μοναδικό οικοσύστημα του Τίγρη, το οποίο είναι πλέον καταδικασμένο να γίνει μία τεράστια τεχνητή λιμνοθάλασσα Αφού αναπαυθήκαμε λίγες ώρες, λίγο πριν φέξει, με οδηγό τον Τουργκούτ, πήραμε το δρόμο για τα βουνά. Ακολουθήσαμε το ελικοειδές ανηφορικό μονοπάτι που ξεδιπλωνόταν πάνω στα βράχια. Πλησιάζοντας, ελαφρά πρωινή ομίχλη θάμπωνε το τοπίο σαν να το τύλιγε ανεπαίσθητο τούλι. Ανάλαφρα άφησα τη σκέψη μου να ταξιδέψει στην Ιστορία, σε όσους ανέβαιναν παλιότερα αυτό το μονοπάτι, για να συναντήσουν την κεντρική πύλη με τα ανηφορικά σκαλοπάτια, που τώρα βρίσκονταν μπροστά μου. Αισθάνθηκα να αιωρούμαι. Το θέαμα του κενού μού έκοβε την ανάσα. Απέναντι, στις απόκρημνες πλαγιές των βράχων, σχηματίζονταν απροσπέλαστες, απόκρημνες σπηλιές, και κάτω ροχθούσε ο ερμητικός Τίγρης.

Χορός πνευμάτων
Η οροσειρά ήταν αχανής, ηφαιστειακή, θεαματική, γεμάτη σπηλιές και χαράδρες που φλέγονταν από το φως της ημέρας, που τώρα είχε φτάσει στο μέσον της. Τα κοιτάζαμε άφωνοι, συγκλονισμένοι, κι αναρωτιόμασταν μήπως είχαμε αφήσει πίσω μας τον κόσμο των ανθρώπων και είχαμε πλέον φτάσει στο μυθικό βασίλειο κάποιων στοιχειών. Καθώς ανεβαίναμε στο βουνό, ο Τουργκούτ με προετοίμασε για την πιθανότητα συνάντησης με δηλητηριώδη φίδια και σκορπιούς που αφθονούν στην περιοχή. Πώς προφυλάσσονταν άραγε οι άνθρωποι από τα θανατηφόρα τσιμπήματά τους; Καλούσαν, λέει, το πνεύμα του φιδιού ή του σκορπιού, έκλειναν τα μάτια, έκαναν προσευχή και τα θερμοπαρακαλούσαν με όλο το σεβασμό να μην τους πειράξουν.
Για τους ανθρώπους των σπηλαίων, ο υπερφυσικός κόσμος αποτελούνταν από έναν ανυπολόγιστο αριθμό πνευμάτων...

Οδηγίες προς ναυτιλλομένους

* Ταξιδέψτε άφοβα στην περιοχή (δεν απαιτούνται εμβόλια ούτε βίζα), εμπιστευθείτε τους ανθρώπους, αφεθείτε στην αυθεντική φιλοξενία τους και απολαύστε τη μαγεία τής μοναδικής αυτής πόλης. Ολα είναι εδώ, μονοπάτια, νερό, πολιτισμός. Δεν έχετε πολύ χρόνο στη διάθεσή σας. Το φιλόδοξο πρόγραμμα GAP θα ολοκληρωθεί το 2015. Σύντομα, δηλαδή, τα πολύτιμα ιστορικά έργα και τα χιλιάδες σπήλαια θα βρεθούν κάτω από το φράγμα Ilisu.

* 14 μνημεία της Ευρώπης, που κινδυνεύουν με καταστροφή, συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο των επικρατέστερων για ένταξη στο νέο πρωτοποριακό πρόγραμμα της Europa Nostra. Η Europa Nostra, η Πανευρωπαϊκή Ομοσπονδία Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τελικά ανακοίνωσε κατάλογο με 7 μνημεία και πολιτιστικά τοπία από όλη την Ευρώπη που βρίσκονται υπό απειλή και στα οποία δεν συμπεριλαμβάνεται η αρχαία πόλη Hasankeyf. Μία διεθνής συμβουλευτική επιτροπή, με εξέχουσες προσωπικότητες, επέλεξε τα απειλούμενα αυτά μνημεία, που συμπεριλαμβάνουν κέντρα ιστορικών πόλεων, αρχαιολογικούς χώρους, εκκλησίες και στρατιωτικές οχυρώσεις, μεταξύ 40 υποψηφιοτήτων που υπέβαλαν οργανώσεις πολιτών, αλλά και δημόσιες υπηρεσίες από 21 χώρες.

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 23 Ιουνίου 2013