Άρτος τελετουργικός στον κύκλο της ζωής και του χρόνου

Βασιλόπιττα Καλύμνου στο Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου.

«Άρτος τελετουργικός στον κύκλο της ζωής και στον κύκλο του χρόνου» είναι το θέμα ομιλίας που θα δώσει η Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη στις 8 Ιουνίου 2013, στα εγκαίνια της έκθεσης «Πρόσφορο – Άρτος – Τάματα» που διοργανώνει το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου.
Αναφερόμενη στην ομιλία της, η κυρία Πολυμέρου-Καμηλάκη γράφει: «Ο λαός με τη λιτή παροιμιακή έκφραση “Όλα ’ναι φάδια της κοιλιάς και το ψωμί στημόνι” περιγράφει τη σπουδαιότητα του ψωμιού στη διατροφική ιεραρχία, αφού για να γίνει το ύφασμα χρειάζεται απαραιτήτως υφάδι και στημόνι. Η βασικότερη, λοιπόν, καθημερινή τροφή για τον Έλληνα, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι το ψωμί (άρτος).


»Παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι των δημητριακών. Έτσι είναι σιταρένιο (σιταρίσιο, σίτινο, καθάριο, χάσικο), κριθαρένιο, ανάμεικτο (ανάκατο, σμιγό σμιγάδι από σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη), καλαμποκίσιο (μπομπότα). Το ψωμί μπορεί ακόμη να είναι ανάλογα με το ψήσιμο: ανεβατό, λαγάνα, τηγανόψωμο, παξιμάδι κ.ά., ανάλογα με το σχήμα και το μέγεθος: αβγούλλα, σιμίτι, τσουρέκι, φρατζόλα κ.ά., ανάλογα με το βάρος: διπλό, καρβέλι κ.ά., ανάλογα με τη γεύση και τη σκληρότητα: αγένωτο, λειψό, ανεβατό, γλήνα, μαλακούρα, ζεστό, φρέσκο, μπαγιάτικο κ.ά. Παλαιότερα το σιταρένιο ήταν είδος πολυτελείας και ήταν προνόμιο των οικονομικά ισχυροτέρων οικογενειών, ενώ οι περισσότεροι κατανάλωναν σμιγάδι. Από σιταρένιο αλεύρι γίνονται οπωσδήποτε τα λατρευτικά ψωμιά (πρόσφορα για την εκκλησία, κουλούρες των διαφόρων εορτών, γαμήλια).
»Τα τελετουργικά ψωμιά στον εορταστικό ετήσιο κύκλο, όπως της Πρωτοχρονιάς, ή τα γαμήλια και τα λατρευτικά που προορίζονται για την εκκλησία (πρόσφορα, ψυχούδια κ.λπ.) παρασκευάζονται με «καθάριο» σιταρένιο αλεύρι, μυρωδικά και ζάχαρη. Ειδικότερα η βασιλόπιττα στολισμένη με διάφορα σύμβολα (αλέτρι, βόδια, θημωνιά, γκλίτσα, κοπάδι, μαντρί, καλύβα κ.ά.) τα οποία έφτιαχναν με ζυμάρι αποτελούσε και αισθητικά, αλλά κυρίως συμβολικά, αξιόλογο δείγμα της καλλιτεχνικής ευαισθησίας κάθε γυναίκας. Το ίδιο συνέβαινε με τα ειδικά ψωμιά του γάμου. Τα πρόσφορα, προοριζόμενα για διάφορες λατρευτικές χρήσεις (λειτουργία, μνημόσυνα, εορταστικά πρόσφορα, τάματα κ.ά.) έφεραν συνήθως την ειδική σφραγίδα με κεντρικό στοιχείο τον σταυρό.
»Η εξασφάλιση του ψωμιού για τις ανάγκες της οικογένειας κατά τη διάρκεια του χρόνου αποτελούσε στην παραδοσιακή κοινωνία το μέτρο της πρόνοιας και της οικονομικής ευεξίας. “Χαρά σ’ τονε που τρώει ψωμί”, τονίζει η παροιμιακή φράση, η οποία μακαρίζει εκείνον που διαθέτει ψωμί για να τρέφεται και συνεκδοχικά που εξοικονομεί τα προς το ζην. Σήμερα η φράση θα μπορούσε να έχει το νόημα: χαρά σ’ αυτόν που γνωρίζει να τρώει ψωμί και όχι κάτι άλλο.
»Και ενώ για την προηγούμενη γενιά που έζησε την πείνα της Κατοχής και είπανε το ψωμί ψωμάκι το ψωμί είναι ιερό και το προστατεύουν από κάθε κακοποίηση (δεν το πατούν, δεν το πετούν, το σηκώνουν από το έδαφος και το φιλούν) για τις νέες γενιές τείνει να υποκατασταθεί από άλλα είδη διατροφής.
»Το ψωμί χρησιμοποιείται ευρύτατα στα τρία στάδια της ζωής του ανθρώπου. Οι τρόποι της χρήσης αυτής ανταποκρίνονται στις γενικότερες αντιλήψεις και δοξασίες του λαού. Έτσι στο προσκέφαλο της λεχώνας για σαράντα ημέρες τοποθετείται ένα κομματάκι ψωμιού για να εξουδετερωθούν τα κακοποιά δαιμόνια που απειλούν την υγεία της (και τη ζωή της). Στην τσέπη του γαμπρού ή του λουσμένου, όταν βγαίνει από το σπίτι τοποθετείται κομμάτι ψωμιού, ως δυναμικό αλεξιτήριο και φυλαχτό. Με την αντίληψη αυτή σχετίζεται και η προτροπή των γονιών προς το παιδί τους: “φάε την μπουκιά να μην σου πάρει κανείς άλλος τη δύναμή σου”.
»Το ψωμί εκτός από ένζυμο παρασκευάζεται και άζυμο με τη μορφή πίττας, κουλούρας ή σταχτοκουλούρας. Οι πίττες πολλές φορές αναπληρώνουν την έλλειψη ψωμιού στο τέλος της εβδομάδας. Ψήνονταν συνήθως στο τηγάνι, στο ταψί ή στην πλάκα της γωνιάς του τζακιού. Την ίδια ανάγκη διατροφής καλύπτουν και τα παξιμάδια (διπυρίτης άρτος), συνήθως από κριθαρένιο αλεύρι, αλλά και σιτάρι για να καλύψουν ανάγκες κυρίως των ταξιδεμένων ναυτικών, των μαστόρων, των ξωμάχων κ.ά., συχνά για πολλούς μήνες».
Και η κυρία Πολυμέρου-Καμηλάκη καταλήγει: «Όποια κι αν είναι η σύνθεσή του, για τον ελληνικό λαό που συχνά στην ιστορική του πορεία είπε το ψωμί ψωμάκι θα αποτελεί σύμβολο φιλίας, επικοινωνίας και δύναμης. “Φάγαμε ψωμί κι αλάτι” θα πει για το φίλο και ακόμη “έφαγε τα ψωμιά του” για κείνον που τέλειωσε η ζωή του».

Πληροφορίες

Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου, Ανδρούτσου 7, Βαρνάβας (τηλ. 22950 97870, 6936 891193, 6937 822962). Διάρκεια έκθεσης: 8-30 Ιουνίου 2013. Ώρες λειτουργίας: 10.00-13.00.
Εγκαίνια: Σάββατο 8 Ιουνίου 2013, στις 20.00.

Έκθεση λατρευτικού και θρησκευτικού ψωμιού με τίτλο «Πρόσφορο – Άρτος – Τάματα» διοργανώνει το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου.
Στην Έκθεση συμμετέχουν εκκλησίες, μονές, σύλλογοι, φορείς και ιδιώτες από όλη την ελληνική επικράτεια και πολλές χώρες του εξωτερικού.
Εγκαίνια: Σάββατο 8 Ιουνίου 2013, στις 20.00.
Την ημέρα των εγκαινίων η Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη θα αναπτύξει το θέμα της έκθεσης.
Είσοδος ελεύθερη.

  από Archaeology newsroom - Πέμπτη, 6 Ιουνίου 2013