Η Αρχαία Ελλάδα πρωτοπόρος της οικολογίας

Ποντίκι ΤΕΤΑΡΤΗ, 5 Ιουνίου 2013 Βάλια Μπαζού Η Αρχαία Ελλάδα πρωτοπόρος της οικολογίας Μπορεί η 5η Ιουνίου να ορίστηκε το 1972 από τον ΟΗΕ ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος και η έννοια της οικολογίας να διαμορφώθηκε τον 19ο αιώνα, οι ρίζες της, όμως, τόσο στη θεωρητική σκέψη όσο και στην καθημερινή ζωή παραπέμπουν ευθέως στους Αρχαίους Έλληνες. Γιατί στην Αρχαία Ελλάδα αναδείχθηκαν οι έννοιες της ανακύκλησης, της χωροταξίας, της πολεοδομίας, της αποθέωσης της αισθητικής και του μέτρου, του σεβασμού της φύσης και της αναγνώρισης της επίδρασής της στον άνθρωπο. Για την οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα μια από τις πιο εμπεριστατωμένες έρευνες είναι των αρχιτεκτόνων Μαρίας Κορμά και Ειρήνης Βαλλερά, μέρος της οποίας είχαμε παρουσιάσει στο Πράσινο Ποντίκι μαζί με συνέντευξη της κ. Κορμά. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος παρουσιάζουμε ορισμένα στοιχεία της έρευνας ως μια ευκαιρία να κάνουμε εποικοδομητικές συγκρίσεις με την σημερινή ένδεια πολιτικής και στρατηγικής στους κρίσιμους τομείς που σχετίζονται με το περιβάλλον, την οικιστική πολιτική και την οικονομία. Χωροταξία - πολεοδομία - οικισμοί Χαρακτηριστικό του σεβασμού των αρχαίων Ελλήνων προς το περιβάλλον είναι το γεγονός ότι στη χωροθέτηση των οικισμών τους ως κύριο μέλημα έθεταν την επιλογή υγιεινής τοποθεσίας, οχυρής τοποθεσίας και πλούσιας τοποθεσίας. Όσο για τους οικισμούς, φρόντιζαν να οριοθετούν τις χρήσεις γης κατά τομείς, ώστε να γίνεται σωστή πολεοδομική εξυπηρέτηση. Υπήρχαν τα τείχη της πόλης και οι στρατώνες, οι ναοί και τα ιερά, οι αγορές και τα δημόσια κτήρια, οι κατοικίες και τα εργαστήρια, οι κρήνες και τα άλση. Νομοθετική πρόνοια για το περιβάλλον Υπήρχε πρόνοια, π.χ., για την απαγόρευση κοπής περισσότερων από 2 δέντρων ελιάς τον χρόνο από κάθε ιδιοκτήτη. Ο Σόλων είχε καθιερώσει αμοιβή 5 δραχμών για τη θανάτωση αρσενικού λύκου, αλλά μόνο 1 δραχμή αμοιβή για κάθε νεαρή λύκαινα, πράγμα που δείχνει ότι στόχος ήταν η μείωση, αλλά όχι και η εξόντωση του είδους. Και για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των πόλεων υπήρχαν νομοθετικά μέτρα, π.χ. η μεταφορά των σκουπιδιών και της κόπρου έπρεπε να γίνεται σε μεγάλη απόσταση. Για τον έλεγχο των κρηνών υπήρχε στην αρχαία Αθήνα «αιρετός» και όχι «κληρωτός» αρμόδιος. Ο Πεισίστρατος γέμισε την Αθήνα με κρήνες και καταιωνιοτήρες, απαγόρευσε όμως τις δεξαμενές (πισίνες), για τον κίνδυνο των μολύνσεων και της σπατάλης νερού. Για την προστασία του περιβάλλοντος της πόλης, τα τυροκομεία και τα βυρσοδεψεία, που προκαλούσαν δυσάρεστες οσμές, ήταν υποχρεωτικό να εγκατασταθούν έξω από την πόλη, όπως και τα νεκροταφεία. Τα εργαστήρια ήταν εγκατεστημένα σε συγκεκριμένους χώρους κατανεμημένα κατά ομοειδείς ομάδες. Στο Λαύριο, τοποθετούσαν τα καμίνια για το λιώσιμο των μετάλλων στα ΝΑ των οικισμών, επειδή οι επικρατούντες στην περιοχή άνεμοι είναι Β και ΒΔ. Στη Θήβα υπήρχε το αξίωμα της «τελεαρχίας», δηλαδή της φροντίδας να μη σκορπίζονται στους δρόμους της πόλης απόβλητα και νερά ρευμάτων. Πολλές πόλεις είχαν απαγορεύσει την εκτροφή κατσικιών, εξαιτίας των καταστροφών που προκαλούσαν στις καλλιέργειες και το πράσινο γενικά. Οικονομία και περιβάλλον Κατευθυντήριος άξονας της οικονομικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων ήταν η φιλοσοφική τους πεποίθηση ότι προείχε η φυσική τάξη. Κάθε απόκλιση από αυτήν αποτελούσε «ύβριν» από τη σκοπιά της ηθικής και της δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από τη σκοπιά της οικονομίας.  Άρα η ορθολογική συμπεριφορά είναι η εναρμόνιση των ανθρώπινων ενεργειών ως προς τη φύση για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τη λιγότερη δυνατή σπατάλη πόρων, με στόχο την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού σε ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης, επίπεδο αυτάρκειας, αλλά ποτέ πολυτέλειας. Ο Ξενοφών, ειδικότερα, ασχολείται κυρίως με την ορθολογιστική διαχείριση των φυσικών πόρων μιας περιοχής και με τη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, ώστε οι ανθρώπινες ενέργειες να προσαρμόζονται πρακτικά προς το καλύτερο αποτέλεσμα της σχέσης πόρων - εδάφους -ανθρώπινης εργασίας.  Ο Αριστοτέλης θεωρεί αντικείμενο της οικονομίας την παραγωγή αγαθών για άμεση χρήση και προτείνει τον αποτελεσματικό χειρισμό των πόρων και την ορθή σχέση των ανθρώπινων ενεργειών προς τη φύση, ώστε η παραγωγή να καλύπτει τις φυσικές ανάγκες, το δε εμπόριο να διαθέτει τα φυσικά πλεονάσματα.  Και οι δύο επισημαίνουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η υπερβολική παραγωγή αγαθών, πέρα από το επίπεδο αυτάρκειας, που οδηγεί στον άσκοπο πλουτισμό και παρασύρει στον ευδαιµονισµό, την εκμετάλλευση ανθρώπων, την κατασπατάληση πόρων, τη δημιουργία πλαστών αναγκών και τελικά τη διαστροφή του ανθρώπινου χαρακτήρα. Αισθητική του περιβάλλοντος Όχι µόνο τα μεγάλα δημόσια κτήρια, µα και τα μικρά έργα και τα ιδιωτικά ακόμη σπίτια και τα εργαστήρια θεωρούνταν αυτονόητο ότι έπρεπε να υποτάσσονται στην κλίμακα του χώρου, να εντάσσονται στην αισθητική διαμόρφωση του περίγυρου, να υπακούουν στις επιταγές του μέτρου και της ισορροπίας. Με άλλα λόγια, να συντελούν στην υλοποίηση ενιαίου αισθητικού αποτελέσματος. Η αίσθηση του «µμέτρου» δεν είναι µόνο θέμα αισθητικής, αλλά και κανόνας ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Η ίδια αίσθηση του «μέτρου», οι ίδιες αισθητικές και ηθικές αξίες διέπουν τη δημιουργία των καθημερινών αντικειμένων, των ρούχων και των επίπλων, αλλά και την καθημερινή συμπεριφορά των πολιτών, σε όλη την κλασική εποχή. Σημείωση: Ολόκληρη η εργασία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ» (τεύχος 35)