ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ 1930-1941 Η πρεμιέρα, οι κόντρες και το παρασκήνιο

Ποια «καλλιτεχνική συμμαχία» ένωνε την Κυβέλη και την Κοτοπούλη; Ποιες οι διαφορές τους με τον Φ. Πολίτη; Γιατί κάποια στιγμή ο υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γ. Παπανδρέου, «σήκωσε τα χέρια ψηλά»; Οι απαντήσεις στο «παρασκήνιο» της δημιουργίας του Εθνικού Θεάτρου, πριν από 84 χρόνια.

Την πορεία προς την ίδρυση της κρατικής σκηνής και την έναρξη λειτουργίας της φωτίζει η πολυτελής έκδοση «Εθνικό Θέατρο: Τα πρώτα χρόνια (1930-1941)» (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης). «Το 1930, με τον νόμο 4615 ?περί ιδρύσεως Εθνικού Θεάτρου?, η αστική δημοκρατία πιστώθηκε μ΄ένα σημαντικό θεσμικό επίτευγμα στον τομέα της τέχνης» γράφει η Κωνσταντίνα Σταματογιαννάκη. «Δύο χρόνια αργότερα, το ευτύχημα για την κρατική σκηνή ήταν ότι πρόλαβε να ξεκινήσει τη λειτουργία της προτού να λήξει η βενιζελική τετραετία και το φιλόδοξο εκσυγχρονιστικό της πρόγραμμα...».

Από το 1932 έως το 1934, στη μεταμορφωμένη και πλήρως εξοπλισμένη σκηνή της οδού Αγίου Κωνσταντίνου, ο Φώτος Πολίτης καθοδήγησε και συντόνισε το εξέχον καλλιτεχνικό δυναμικό του Εθνικού με ρεπερτόριο ελληνικής και παγκόσμιας δραματουργίας. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Πολίτη, το 1934, τη θέση του σκηνοθέτη ανάλαβε ο Δημήτρης Ροντήρης. «Αξίζει ωστόσο να σημειώσουμε ενδεικτικά ότι αμέσως μετά την ανατροπή της αβασίλευτης δημοκρατίας, τον Οκτώβριο του 1935, το Εθνικό Θέατρο μετονομάστηκε εσπευσμένα κι έγινε Βασιλικόν Θέατρον». «Στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας, ο κρατικός παρεμβατισμός ενισχύθηκε κι εκφράστηκε στο πεδίο του πολιτισμού από τον Κωστή Μπαστιά... Ο κραταιός "γενικός" του Θεάτρου διέθετε την αναγκαία πείρα και απολάμβανε την προσωπική εκτίμηση του Ιωάννη Μεταξά.».
«Από τα... προς διευθέτηση ζητήματα (πέραν του κτιριακού) -καταρτισμός ρεπερτορίου, δραματική σχολή, σύνθεση θιάσου και καλλιτεχνικού δυναμικού- πιο ακανθώδες αναδείχθηκε το σκηνοθετικό. Τον Μάρτιο του 1930, προτού να δημοσιευτεί ο ιδρυτικός νόμος του Εθνικού Θεάτρου, η Μαρίκα Κοτοπούλη και η Κυβέλη είχαν θέσει ως όρο για τη συμμετοχή τους στον κρατικό θίασο την τοποθέτηση ξένου καλλιτέχνη στο πόστο του σκηνοθέτη. Οι πρωταγωνίστριες είχαν ένα αντικειμενικό έρεισμα: για την τέχνη της σκηνοθεσίας, ούτε ο Πολίτης ούτε ο Μελάς μπορούσε να θεωρηθεί καθ΄ύλην αρμόδιος. Μ΄αυτό το επιχείρημα, η Κοτοπούλη δήλωνε ότι "σκηνοθέτης δεν υπάρχει δυστυχώς κανείς στην Ελλάδα" - και συνέχιζε φωτογραφίζοντας τους δύο παλιούς συνεργάτες της...». Η απάντηση δόθηκε από τον Λέοντα Κούκουλα, τον Φώτο Πολίτη και τον Μιχαήλ Ροδά περί του τι σημαίνει «εθνικός» σκηνοθέτης... Η παρέμβαση της Κοτοπούλη και της Κυβέλης έμεινε, έτσι, στο περιθώριο. Με διαφωνίες προχωρούσε και η συζήτηση γύρω από το ρεπερτόριο.

Με τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου σηκώθηκε η αυλαία του Εθνικού Θεάτρου το 1932

Στην εκπνοή του 1930 δημοσιεύτηκε ο Οργανισμός (εσωτερικός κανονισμός) του Εθνικού Θεάτρου. Ωστόσο «το φίλα προσκείμενο στην κυβέρνηση "Ελεύθερον Βήμα" αμφισβήτησε το έργο και τις επιλογές της διοίκησης του Θεάτρου. Η αντιπαράθεση γενικεύτηκε και το θέμα πήρε διαστάσεις σκανδάλου. Σε διάστημα μίας εβδομάδας η διοίκηση απέλυσε σύσσωμο το καλλιτεχνικό προσωπικό και ανέστειλε τη λειτουργία του Εθνικού Θεάτρου, μέχρις ότου ολοκληρωθούν οι επισκευές στην ιδιόκτητη στέγη του.
Τον Νοέμβριο του 1931 το θέατρο του Τσίλλερ ήταν εντέλει σχεδόν έτοιμο και στις 16 του μηνός ο Ιωάννης Γρυπάρης αξιώθηκε ν΄ανακοινώσει την επανέναρξη των εργασιών του Εθνικού... Στο τέλος του 1931, όμως, ο Νικόλαος Λάσκαρης παραιτήθηκε από πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου, προβάλλοντας λόγους υγείας. Οι αντιδικίες ανάμεσα στα μέλη της πολυπρόσωπης διοίκησης του Θεάτρου είχαν προβληματίσει τον Γεώργιο Παπανδρέου που ενεργοποίησε προεδρικό διάταγμα, το οποίο υπαγόρευε τη μετατροπή του δεκαπενταμελούς Διοικητικού Συμβουλίου σε νέο, εξαμελές, την κατάργηση της Εκτελεστικής Επιτροπής και την αντικατάστασή της από Καλλιτεχνική Επιτροπή.

Ο Αιμίλιος Βεάκης ως Οιδίπους στην παράσταση «Οιδίπους τύραννος» το 1933 και η Κατίνα Παξινού ως Φαίδρα στον «Ιππόλυτο» του 1937

Ο υπουργός προσπαθούσε να κλείσει τον ασκό του Αιόλου αλλά η σχεδιαζόμενη συμμαχία της συντρόφου του Κυβέλης με την αιώνια θεατρική και πολιτική αντίπαλό της έδωσε στον Τύπο νέα τροφή και σχόλια. Κυβέλη και Κοτοπούλη, υπό τη σκηνοθεσία του Μελά, ετοίμαζαν θίασο για το ελεύθερο θέατρο.
Η δημοσίευση, όμως, του νέου διοικητικού πλαισίου της κρατικής σκηνής κατέστησε την τελευταία και πάλι ελκυστική στις δύο ηθοποιούς και τον συνεργάτη τους. «Νέα τρικυμία ενέσκηψεν», έσπευσαν να γράψουν οι εφημερίδες. Σύντομα η Κοτοπούλη και η Κυβέλη και ο Μελάς έμειναν έξω από το Εθνικό Θέατρο. Νικητής στον «αγώνα» αναδείχθηκε ο Φώτος Πολίτης.

Η καλλιτεχνική επιτροπή του Εθνικού Θεάτρου το 1933: Παύλος Νιρβάνας, Φώτος Πολίτης, Ιωάννης Γρυπάρης, Γεώργιος Βλάχος, Γρηγόριος Ξενόπουλος και Θεόδωρος Ν. Συναδινός

Ο Ιωάννης Γρυπάρης διατήρησε τη θέση του γενικού διευθυντή, ενώ ορίστηκε και πρόεδρος της, αρχικά πενταμελούς, Καλλιτεχνικής Επιτροπής, που περιέλαβε επίσης τον Φώτο Πολίτη, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, τον Παύλο Νιρβάνα και τον Γεώργιο Βλάχο.
Η πρώτη αυλαία σηκώθηκε με «Αγαμέμνονα»
Στις 19 Μαρτίου 1932 σηκώθηκε η αυλαία του Εθνικού Θεάτρου με τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Φ. Πολίτη, με πρωταγωνιστές τους Αιμ. Βεάκη, Κ. Κωνσταντοπούλου (Κ. Παξινού), Αλ. Μινωτή. «Ο Φώτος Πολίτης, με σκηνογράφο τον Κλώνη, που έχτισε ένα σκηνικό που παρέπεμπε σε εικαστικούς χώρους του γερμανικού εξπρεσιονιστικού κινηματογράφου (Φριτς Λανγκ), και κοστούμια του Φωκά, έστησε μια παράσταση με ασπρόμαυρες φωτοσκιάσεις, εξπρεσιονιστική εικαστική και χωρίς ίχνος λυρισμού, αφού δεν υπήρχαν αδόμενα χορικά παρά πλήθος μαζών και μουσική υπόκρουση, όπως στη Μητρόπολη του Λανγκ. Οι πρωταγωνιστές μετέφεραν ο καθένας τη μανιέρα του, αποκτηθείσα στο νατουραλιστικό, ηθογραφικό και ρομαντικό θέατρο του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα» αναφέρει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος.
«Ηλέκτρα» στο Ηρώδειο
Οταν ο Κωστής Μπαστιάς, το 1935, ως διευθυντής δραματολογίου του Εθνικού, πρότεινε την «έξοδο» του αρχαίου δράματος στους «φυσικούς» του χώρους, «ο Ροντήρης ανέλαβε το εγχείρημα. Ετσι στο Ηρώδειο ανέβηκε η ?Ηλέκτρα? του Σοφοκλή, με θηριώδη διανομή: Παξινού, Ροζάν, Γληνός, Παπαδάκη και τα νέα φιντάνια της σχολής Μανωλίδου, Κωτσόπουλος, Κατράκης». «Ο Ροντήρης διαφοροποιήθηκε από την άποψη του Πολίτη. Ενώ ο Πολίτης είχε δραματοποιήσει τον χορό και στηρίχτηκε στους Κορυφαίους, ο Ροντήρης επέστρεφε στην ομάδα και ρυθμοποίησε τα χορικά με ομαδική συνεκφώνηση, πρώτο στάδιο πριν τον άδοντα χορό... Αυτή η παράσταση εγκαινίασε στον σύγχρονο κόσμο και τις παραστάσεις, το 1938, στην Επίδαυρο και, αφού μεσολάβησε Αλβανικό, Κατοχή, Εμφύλιος, δημιούργησε το επιχείρημα για το Φεστιβάλ της Επιδαύρου που πάλι ο Ροντήρης εγκαινίασε, το 1954, με τον ?Ιππόλυτο?. Τον "Ιππόλυτο" όμως είχε πρώτα σκηνοθετήσει το 1937 στο Ηρώδειο με τον Μινωτή και την Παξινού... Χωρίς να αλλάξει μέθοδο και γενική φόρμα έδωσε μια πιο ρεαλιστική οπτική του Ευριπίδη». Η περίοδος κλείνει με τη σκηνοθεσία του Τάκη Μουζενίδη στο αρχαίο δράμα, με την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (1940) όταν «ο Ροντήρης είχε αποχωρήσει και η Παξινού ταξίδευε για να εγκατασταθεί στην Αμερική. Πρωταγωνίστρια η ?αδικημένη? από την τριάδα Ροντήρη, Παξινού, Μινωτή, Ελένη Παπαδάκη, Κρέων ο Βεάκης.
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΚΑΡΑΛΗ
akarali@pegasus.gr