Μνήμες Σκαλκώτα και Τζωρτζινάκη

Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία, Τρίτη 1 Απριλίου 2014

Αφιερώματα σε Ελληνες δημιουργούς με το «Κυκλικό κοντσέρτο» και έργα για κιθάρα

Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ Β. ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΤΗΣ

Δύο πρόσφατα αφιερώματα σε Ελληνες δημιουργούς, το ένα εμφανώς και ομολογημένα επετειακού χαρακτήρα, το άλλο συγκαλυμμένα επετειακό, προκάλεσαν την ανάγκη μας για ιδιαίτερη αναφορά. Το πρώτο πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Συναυλιών του Ωδείου Φίλιππος Νάκας και μας υπενθύμισε ότι τούτη τη χρονιά συμπληρώνονται 25 χρόνια από τότε που ο συνθέτης και κιθαριστής Κυριάκος Τζωρτζινάκης (1950-1989) πέρασε πρόωρα στην αιωνιότητα.

Το σύνολο μουσικής δωματίου «Κύκλος» παρουσιάζει τα Concertini του Νίκου Σκαλκώτα (φωτ. Χάρης Ακριβιάδης) Το δεύτερο, ενταγμένο στον κύκλο «Σύγχρονη μουσική δημιουργία» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, ήταν ένα αφιέρωμα στη μουσική δωματίου, και κυρίως στα έργα του που έχουν αποτελέσει το λεγόμενο «Κοντσέρτο κύκλος» ή «Κυκλικό κοντσέρτο», του σπουδαίου Νίκου Σκαλκώτα (1904-1949), που φέτος συμπληρώνονται 110 χρόνια από τη γέννησή του και 65 από τον, επίσης πρόωρο, θάνατό του.
Η συναυλία με έργα του Κυριάκου Τζωρτζινάκη (21 Φεβρουαρίου 2014) είχε το χαρακτήρα πραγματικού αφιερώματος, αφού το μουσικό μέρος της προλόγισαν ο Ευάγγελος Ασημακόπουλος, ο Κώστας Γρηγορέας και ο συντάκτης του παρόντος, τον οποίο ο συνθέτης και κιθαριστής τίμησε με τη φιλία και την εμπιστοσύνη του. Για το μουσικό μέρος, που ήταν εστιασμένο στην κιθάρα, φρόντισαν η Βιργινία Αμαριωτάκη και ο Μανώλης Βροντινός. Ερανίστηκαν αντιπροσωπευτικά έργα από το σύνολο της εργογραφίας του συνθέτη, που χαρακτηρίζεται από ανένταχτη, πολυσυλλεκτική αισθητική. Το πρόγραμμά τους άρχισε και τελείωσε με ντουέτο (Τραγούδι χωρίς λόγια, στην αρχή, Ελληνικές αναμνήσεις, στο τέλος). Ενδιάμεσα, η Βιργινία Αμαριωτάκη ερμήνευσε δύο Σπουδές (αρ. 3 και 7), το Χορό των ρολογιών, το Τραγουδώντας σε άλλο τόνο και το δημοφιλές Νυχτερινό αρ. 3 και ο Μανώλης Βροντινός την τριμερή Αμερικάνικη σουίτα και το Μεσογειακό. Με τις ερμηνείες τους ακτινογράφησαν με γνώση και προσήλωση το ξεχωριστό ήθος της μουσικής, αποκαλύπτοντας όλες τις ιδιαιτερότητές της. Με εύστοχες επιλογές δυναμικής και ρυθμού δεν αναζήτησαν την προσωπική επίδειξη, αλλά την ανάδειξη της ουσίας της μουσικής. Η φανερή συναισθηματική φόρτισή τους κωδικοποιήθηκε σε δημιουργική δύναμη. Συγκινητικές πραγματικά οι ερμηνείες τους, συγκινητικό και το απολύτως αρμονικό αποτέλεσμα της συνεργασίας τους, αφού αποτέλεσαν περιστασιακό ντουέτο.
Γύρω στο 1940 ο Νίκος Σκαλκώτας, με σπάνια γι' αυτόν εξωστρεφή διάθεση, συνέθεσε ένα Κοντσερτίνο για όμποε και πιάνο, ένα Κοντσερτίνο για τρομπέτα και πιάνο και δύο Κουαρτέτα για πιάνο και πνευστά (όμποε, φαγκότο, τρομπέτα), πιθανότατα έπειτα από προτροπή συναδέλφων του στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Λίγο μετά, μάλλον το 1943, συνέθεσε και μια Σονάτα κοντσερτάντε για φαγκότο και πιάνο. Συμπεραίνεται από τα γραφόμενα σε αχρονολόγητο χειρόγραφο δισέλιδο σημείωμά του, το οποίο επιγράφεται «Μουσική δωματίου για πνευστά και πιάνο», ότι ο συνθέτης σχεδίαζε να δομήσει με τα πέντε αυτά σύντομα -εξαίρεση η Σονάτα- έργα του, το πρόγραμμα μιας συναυλίας. Δεν υπάρχουν πληροφορίες οι οποίες να επιβεβαιώνουν ότι η συναυλία αυτή πραγματοποιήθηκε, όσο ζούσε ο Σκαλκώτας. Πρώτες, μεμονωμένες, ερμηνείες τους πραγματοποιήθηκαν μετά το θάνατό του, ενώ και τα πέντε έργα πρωτοερμηνεύτηκαν μαζί, όπως ήταν η πρόθεση του πλαστουργού τους, το 1969, με όνομα «Κοντσέρτο κύκλος», στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ, το οποίο διηύθυνε η Λίνα Λαλάντη. Εκτοτε τα έργα αυτά άρχισαν να ερμηνεύονται σχετικά συχνά, με τη δημοτικότητά τους συνεχώς να αυξάνει. Το 1994, μάλιστα, από την κραταιά δισκογραφική εταιρεία Φίλιπς εκδόθηκε δίσκος ακτίνας με τα έργα αυτά τιτλοφορημένος Cycle-Concert, τα οποία ερμηνεύουν οι επιφανείς σολίστ Χάκαν Χαρντενμπέργκερ (τρομπέτα), Χάιντς Χόλιγκερ (όμποε), Κλάους Θούνεμαν (φαγκότο) και Μπρούνο Κανίνο (πιάνο).
Βιργινία Αμαριωτάκη και Μανώλης Βροντινός στη συναυλία με έργα του Κυριάκου Τζωρτζινάκη Δεν γνωρίζουμε αν το Κοντσέρτο κύκλος στην ολοκληρωμένη του μορφή έχει παρουσιαστεί ξανά στην Ελλάδα -το πιο πιθανό είναι να έχει- ή αυτή, η πρόσφατη, την οποία πρότεινε το σύνολο μουσικής δωματίου Κύκλος, ήταν η πρώτη -αναρωτιόμαστε, με την ευκαιρία, μήπως το όνομα του συνόλου Κύκλος έχει σχέση με τον Κύκλο του Σκαλκώτα. Είτε, πάντως, ήταν αυτή η πρώτη φορά είτε όχι, ατύχησε! Ο τρομπετίστας Δημήτρης Γκόγκας, που επρόκειτο να συνδράμει στην ερμηνεία των Κουαρτέτων και του Κοντσερτίνου, ασθένησε και δεν μπόρεσε να παραστεί. Τον αντικατέστησε, εν μέρει, ο Σπύρος Αρκούδης, ο οποίος συμμετείχε στην ερμηνεία μόνο των Κουαρτέτων, μια και δεν υπήρχε ικανός χρόνος προετοιμασίας. Ετσι ο Κύκλος του Σκαλκώτα ερμηνεύτηκε λειψός (6 Μαρτίου, Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος). Πέραν αυτού, μολονότι το σύνολο Κύκλος μάς έχει συνηθίσει σε ευχάριστες εκπλήξεις, ο προγραμματισμός της εκδήλωσης είχε δύο μειονεκτήματα. Πρώτο ήταν η ένταξη του συνθέματος του Σκαλκώτα -χαρακτηριστικό κομμάτι- «Νυκτερινή διασκέδασις» στον Κύκλο -λιγότερο θα ξένιζε η ερμηνεία του έργου ως προανάκρουσμα ή ως επίλογος- και δεύτερο η απόφαση το πρόγραμμα να επαναληφθεί την επομένη (7 Μαρτίου). Την πρώτη βραδιά παρακολούθησαν λιγότεροι από 80 -ναι ογδόντα- φιλόμουσοι! Στην Ελλάδα του 2014 ζούμε, δυστυχώς!!!
Η «Νυκτερινή διασκέδασις» για ξυλόφωνο και ορχήστρα, έργο του 1949, ένα από τα τελευταία, δηλαδή, του συνθέτη, το οποίο ερμηνεύτηκε ανάμεσα στη Σονάτα και το Δεύτερο κουαρτέτο, είναι γραμμένο σε τονικό ιδίωμα, άμεσα αφομοιώσιμο, και ουδεμία αισθητική σχέση έχει με τα ατονικά έργα του Κύκλου, ούτε καν με το κάπως ανάλαφρο Δεύτερο κουαρτέτο, με το οποίο γειτνίαζε. Χωρίς, ωστόσο, τούτο να σημαίνει ότι τα έργα αυτά -με εξαίρεση τη Σονάτα- είναι από τα «δύσκολα» του Σκαλκώτα. Το ακούσαμε σε μεταγραφή για ξυλόφωνο και πιάνο εκπονημένη από τους Ντον Στιούαρτ και Γκάνθερ Σούλερ. Η ερμηνεία του, πάντως, παρά τις πιο πάνω αντιρρήσεις μας, από τον Δημήτρη Δεσύλλα (ξυλόφωνο) και τον Τίτο Γουβέλη, ήταν άψογη, εντυπωσιακή.
Τα κουαρτέτα, που όρισαν την αρχή και το τέλος τού χωρίς διάλειμμα προγράμματος, ερμήνευσαν ο Στέφανος Θωμόπουλος (πιάνο), ο Μάριος Αργυρός (όμποε), ο Γιώργος Φαρούγγιας (φαγκότο) και ο Σπύρος Αρκούδης. Ο ομποΐστας ερμήνευσε το Κοντσερτίνο, συμπράττοντας με τον Τίτο Γουβέλη, και ο φαγκοτίστας τη Σονάτα, απολαμβάνοντας την αρωγή του Στέφανου Θωμόπουλου -με αυτή τη σειρά.
Ολοι οι ερμηνευτές έπεισαν ότι είχαν εντρυφήσει στα ιδιωματικά στοιχεία της μουσικής του Σκαλκώτα, τόσο από την άποψη του ύφους όσο και από εκείνη της μορφής και του περιεχομένου. Οι αναγνώσεις τους διέθεταν ακρίβεια και αισθητική άποψη, απολύτως συμβατή με τις προθέσεις του συνθέτη. Περισσότερα εγκώμια, πάντως, πρέπει να αποδοθούν στον Γιώργο Φαρούγγια και τον Στέφανο Θωμόπουλο, μια και αυτοί επωμίστηκαν το πλέον δύσκολο έργο, την ερμηνεία της μνημειώδους, από κάθε άποψη, Σονάτας -η ερμηνεία της υπερβαίνει τα 25 λεπτά, η δε μουσική γραφή της είναι από τις πλέον στρυφνές και περίπλοκες. Η αφοσίωσή τους στο μουσικό κείμενο και ο τρόπος που το μετέτρεψαν σε ήχο ήταν υποδειγματικός.