Τη βαφτίζουν Ελληνίδα και την κάνουν ρωσική

Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 30 Μαρτίου 2014

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΗΡΗ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΜΑΙΑΣ Η ΡΩΣΙΑ ΣΚΕΦΤΕΤΑΙ ΝΑ ΤΗΝ ΞΑΝΑΠΕΙ ΤΑΥΡΙΔΑ

Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ

Μια πρόσφατη είδηση από τη Ρωσία ήρθε να ενισχύσει στο διαδικτυακό κόσμο το αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας των Ελλήνων. Γράφτηκε στο ρωσικό Τύπο και μεταφράστηκε στα ελληνικά Μέσα η είδηση: «Οι Ρώσοι δίνουν στην Κριμαία την αρχαία ελληνική ονομασία Ταυρίδα».

 
Η είδηση δεν ήταν καθόλου αβάσιμη! Η Ρωσία, στη σύγκρουσή της με την Ουκρανία και την προσπάθεια να ενσωματώσει πλήρως την στρατηγικής σημασίας Κριμαία, φαίνεται ότι επεξεργάζεται σχέδια για αλλαγή της ονομασίας, ώστε και σε συμβολικό επίπεδο να εδραιώσει τη ρωσική κυριαρχία. Η λέξη «Κριμαία» προέρχεται από το Qirim και είναι ταταρικής προέλευσης.
Ο Τύπος λοιπόν ενημέρωσε ότι με πρόταση στη Δούμα οι Ρώσοι «ετοιμάζονται να δώσουν και πάλι στην Κριμαία το αρχαίο ελληνικό όνομα Ταυρίς ή Ταυρίδα, δράττοντας τη μοναδική αυτή ιστορική στιγμή». Κάνουν δηλαδή αυτό που έκανε και η Αικατερίνη η Μεγάλη το 1783, όταν η Χερσόνησος προσαρτήθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Και ο συμβολισμός δεν είναι καθόλου τυχαίος.

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ιζβέστια», η ιδέα προήλθε από το βουλευτή του Φιλελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας Μιχαήλ Ντεγκουάρεφ «προκειμένου να αποκατασταθεί η συνέχεια της ιστορίας των διαφόρων περιόδων της Κριμαίας». Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές δηλώσεις έκανε ο επικεφαλής των Κοζάκων της Μαύρης Θάλασσας, Ανατόλι Μαριέτε: «Το Κριμαία είναι ονομασία των Τατάρων και για εμάς είναι ένα σύμβολο σκλαβιάς 300 ετών, όταν οι Τάταροι εισέβαλαν στη ρωσική γη και εκατοντάδες χιλιάδες Ρώσοι αιχμάλωτοι μεταφέρθηκαν σε απομακρυσμένα μέρη».
Ομως η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέλαβε την Κριμαία το 1783. Προηγουμένως εκεί δεν υπήρχαν Ρώσοι. Υπήρχαν μόνο Τάταροι, Ελληνες, Καραΐμοι (τουρκογενείς εβραϊκού θρησκεύματος), λίγοι Βούλγαροι....
Το «Κυβερνείο Ταυρίδος»
Η αλήθεια για το περί «Ταυρίδος» όνομα και οι σκοπιμότητες της επαναφοράς του ελάχιστη σχέση έχουν με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Με την κατάληψη της περιοχής της Κριμαίας το 1783, οι ρωσικές αρχές επανέφεραν τα αρχαία ονόματα και έδωσαν στις νέες πόλεις που δημιούργησαν ελληνικά ονόματα (Σεβαστούπολη, Συμφερούπολη...). Η χρήση των ελληνικών τοπωνυμίων έρχεται από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης και σχετίζεται με τις διπλωματικές -και όχι μόνο- προσπάθειες κατάληψης του Νότου και εξόδου της Ρωσίας στα θερμά ύδατα της Μεσογείου. Γι' αυτό το έδαφος του ταταρικού χανάτου που κατέλαβαν οι Ρώσοι το ονόμασαν «Κυβερνείο Ταυρίδος». Λίγο μετά, βέβαια, το ονομαζόμενο «Ελληνικό Σχέδιο» της Μεγάλης Αικατερίνης εγκαταλείφθηκε στη ρωσική εξωτερική πολιτική και αντικαταστάθηκε από πανσλαβισμό -έως και το 1917, όταν οι μπολσεβίκοι αναρριχήθηκαν στην εξουσία.
Ο ελληνικός πληθυσμός -που είχε αποδυναμωθεί με τη μετανάστευση στην περιοχή της Μαριούπολης- άρχισε να ενισχύεται από μετανάστες από τον ελλαδικό χώρο, τα νησιά και το μικρασιατικό Πόντο. Με την ενσωμάτωση της Κριμαίας στην ΕΣΣΔ η περιοχή θα ονομαστεί Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ταυρίδας. Το 1921 ονομάστηκε Αυτόνομη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Κριμαίας, υπαγόμενη στη Ρωσία και το 1954 υπήχθη με απόφαση του Νικίτα Χρουστσόφ στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία...

Εθνικά ζητήματα στην Ουκρα νία: μια ιστορική αναδρομή

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΕΦΑΛΗ*

Σε μια ομιλία του το 1914 ο Λένιν σημείωνε ότι για τον τσαρισμό η Ουκρανία «έχει γίνει αυτό που η Ιρλανδία είναι για την Αγγλία: την εκμεταλλεύεται στο έπακρο, χωρίς να της δίνει τίποτα σε αντάλλαγμα»

Είναι αυτή η κληρονομιά καταπίεσης που ωθεί ένα υπολογίσιμο μέρος του ουκρανικού λαού να αναζητά μια διέξοδο στην αποδέσμευση από τη ρωσική επιρροή, και όχι οποιαδήποτε συμπάθειά του στους νεοφασίστες

Η δραματική έκρηξη των εθνικών συγκρούσεων στην Ουκρανία έδειξε εκ νέου πόσο επισφαλής είναι η ειρήνη και η συνύπαρξη των λαών στην «πολιτισμένη» Ευρώπη. Η φτωχοποίηση πλατιών στρωμάτων από τη νεοσυντηρητική παγκοσμιοποίηση και το ιμπεριαλιστικό «διαίρει και βασίλευε» είναι κρίσιμοι συντελεστές των εξελίξεων. Δεν είναι όμως οι μόνοι. Για να καταλάβουμε όσα συμβαίνουν, πρέπει επιπλέον να δούμε τις ιστορικές παραδόσεις, που βαραίνουν στην ψυχολογία των λαών. Στην Ουκρανία, πρόκειται κυρίως για την καταπίεση της χώρας από τον τσαρισμό και αργότερα το σταλινισμό. Ο υπολογισμός αυτών των όψεων, στις οποίες θα αναφερθούμε στο παρόν, θα συνεισφέρει στην αποτίμηση των τωρινών αντιθέσεων ανάμεσα σε Ουκρανούς, Ρώσους, Τατάρους κ.ά., αλλά και την αριστερή, προοδευτική τοποθέτηση απέναντί τους.
Σιτοβολώνας
Στην τσαρική περίοδο η Ουκρανία δεν ήταν μόνο ο σιτοβολώνας της Ρωσίας και της Ευρώπης, αλλά και σημαντικό βιομηχανικό κέντρο: στα 1900 παρήγαγε το 52% του χυτοσίδηρου της τσαρικής αυτοκρατορίας και το 75% των εξαγωγών της σιτηρών. Η τσαρική εθνική καταπίεση ήταν βάναυση, όπως και απέναντι στις άλλες μη ρωσικές εθνότητες της αυτοκρατορίας. Σε μια ομιλία του το 1914 ο Λένιν σημείωνε ότι για τον τσαρισμό η Ουκρανία «έχει γίνει αυτό που η Ιρλανδία είναι για την Αγγλία: την εκμεταλλεύεται στο έπακρο, χωρίς να της δίνει τίποτα σε αντάλλαγμα» 1. Ο τσαρισμός υποδαύλιζε παράλληλα το εθνικό μίσος προς τοπικές εθνικές ομάδες, ιδιαίτερα τους Εβραίους. Από τα 1905 οι Μαύρες Εκατονταρχίες (οι ακροδεξιοί της τσαρικής αυτοκρατορίας) οργάνωναν τακτικά αντιεβραϊκά πογκρόμ σε πολλές ουκρανικές περιοχές.
Αυτά τα περιστατικά συνέτειναν στο να ενισχυθεί σημαντικά το 1917 στην Ουκρανία το εθνικό κίνημα. Κύριος εκφραστής του ήταν ο Σιμόν Πετλιούρα, ο οποίος ξεκινώντας από αγροτιστής εξελίχθηκε σε έναν ακραίο εθνικιστή. Στο ρωσικό εμφύλιο, οι δυνάμεις του Πετλιούρα, αλλά και των Μάχνο και Ντενίκιν, επιδόθηκαν σε μαζικά αντιεβραϊκά πογκρόμ, τα θύματα των οποίων έφταναν σε 70.000 ώς 250.000 με τον κύριο όγκο των θηριωδιών να λαμβάνει χώρα στην Ουκρανία. Ο Πετλιούρα δολοφονήθηκε το 1926 στο Παρίσι από τον Σόλεμ Σβάρτσμπαρντ, έναν Εβραίο αναρχικό ποιητή που είχε χάσει όλα τα μέλη της οικογένειάς του στα πογκρόμ, στη δε δίκη που ακολούθησε ο Σβάρτσμπαρντ αθωώθηκε.
Η επικράτηση της επανάστασης στην Ουκρανία συνάντησε έτσι πολλές δυσκολίες, κυρίως λόγω της ισχύος του εθνικού ανταγωνισμού μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών. Ωστόσο, μετά το τέλος του εμφυλίου, η νεαρή σοβιετική εξουσία πήρε μέτρα στην κατεύθυνση του ξεπεράσματος των εθνικών ανταγωνισμών και της παροχής σημαντικής αυτοδιοίκησης στα διάφορα έθνη και εθνικές ομάδες της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Τα δικαιώματα, στο πεδίο της γλώσσας, της πολιτιστικής αυτονομίας κ.λπ., αφορούσαν τόσο τις ομόσπονδες δημοκρατίες όπως η Ουκρανία, όσο και αυτόνομες περιοχές με διαφορετική εθνοτική σύνθεση που θεσπίζονταν στα διοικητικά πλαίσιά τους.
Λίγο πριν από το θάνατό του ο Λένιν, διαβλέποντας τους κινδύνους από τις μεγαλορωσικές πρακτικές που ανέπτυσσε ο Στάλιν, καλούσε στην παροχή παραπέρα εθνικής αυτονομίας στις δημοκρατίες της ΕΣΣΔ. Ο Λένιν υπογράμμιζε την ανάγκη να διακρίνουν οι κομμουνιστές «τον εθνικισμό του έθνους που καταπιέζει από τον εθνικισμό του έθνους που καταπιέζεται, τον εθνικισμό του μεγάλου έθνους από τον εθνικισμό του μικρού έθνους» και αναφερόταν στην πιθανότητα μελλοντικά «να διατηρήσουμε την ένωση των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών μόνο στο στρατιωτικό και διπλωματικό τομέα»2.
Τον Απρίλιο του 1923, σε μια Συνδιάσκεψη του Ουκρανικού Κ.Κ., ο Τρότσκι υπογράμμιζε πως μια παραβίαση της ισοτιμίας στις εθνικές σχέσεις των λαών της ΕΣΣΔ θα είχε ολέθριες συνέπειες, επειδή «οι αγρότες, είτε Ουκρανοί είναι είτε Γεωργιανοί, Αζερμπαϊτζανοί ή Αρμένιοι, είναι εκείνοι που πάντα βλέπουν στον κυβερνητικό μηχανισμό... την εξουσία μιας εθνικής καταπίεσης...»3. Και προειδοποιούσε: «Αν δεν σταθούμε ικανοί να πλησιάσουμε τον αγρότη... μπορεί να τον σπρώξουμε σ' ένα δεύτερο κίνημα Πετλιούρα, κι ένα δεύτερο τέτοιο κίνημα θα ήταν πιο οργανικό, πιο βαθύ και πιο επικίνδυνο από το πρώτο»4.
Λιμοί και διώξεις
Η στροφή στις εθνικές πολιτικές της ΕΣΣΔ σημειώνεται μετά την εδραίωση του Στάλιν στην εξουσία, περνώντας δύο φάσεις. Κατά τη βίαιη κολεκτιβοποίηση (1929-31) καταστρέφονται σημαντικές αγροτικές δομές στην Ουκρανία και όλη τη σοβιετική επικράτεια. Κατόπιν, στις εκκαθαρίσεις του 1936-38, ακυρώνονται τα πλατιά εθνικά δικαιώματα των μειονοτήτων στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό, ενώ διεξάγονται εθνικοί διωγμοί και εκκαθαρίσεις.
Ο λιμός του 1932-33, επικεντρωμένος στην Ουκρανία και λιγότερο στο Καζακστάν και αλλού, συνιστά ορόσημο της πρώτης περιόδου. Σε αυτόν θα χαθούν από την πείνα και τις αρρώστιες, σύμφωνα με υπολογισμούς βασισμένους στις απογραφές πληθυσμού της ΕΣΣΔ στα 1926 και 1937 αλλά και στοιχεία από τα σοβιετικά αρχεία μετά το 1990, περί τα 4-5 εκατομμύρια άνθρωποι. Ταυτόχρονα, ο κανιβαλισμός παίρνει μαζική έκταση 5.
Η ιστορική έρευνα διαψεύδει τους ισχυρισμούς αντισοβιετικών ιστορικών, όπως ο Κόνκουεστ, ότι η σταλινική ηγεσία προκάλεσε συνειδητά και σχεδιασμένα το λιμό, για να κάμψει την αντίσταση στις πολιτικές της. Ενα ρόλο έπαιξαν οι όχι καλές, λόγω δυσμενών κλιματικών συνθηκών, σοδειές στα 1931 και 1932. Ωστόσο, η ευθύνη της σταλινικής ηγεσίας για την ανθρωπιστική καταστροφή παραμένει τεράστια. Από τη μια, η ερήμωση που προκάλεσε η κολεκτιβοποίηση στην ύπαιθρο -στα 1929-32 το ζωικό κεφάλαιο θα μειωθεί περίπου κατά 45%- έκανε την αναιμική τεχνικά σοβιετική αγροτική οικονομία εξαιρετικά ευάλωτη. Από την άλλη, το σταλινικό καθεστώς απέκρυψε το λιμό, ενώ δεν έκανε απολύτως τίποτα να βοηθήσει τις πληττόμενες περιοχές. Χαρακτηριστικά, στα 1931-33 οι σοβιετικές εξαγωγές σιτηρών συνεχίζονται αμείωτα, φτάνοντας σε 8,7 εκατομμύρια τόνους, ένα κλάσμα των οποίων θα αρκούσε για να αποφευχθεί ή να μετριαστεί πολύ η τραγωδία. Αλλωστε, οι σοδειές στα 1931 και 1932 ήταν μόνο 10%-15% κατώτερες εκείνης του 1930, γεγονός που δεν δικαιολογεί τόσα εκατομμύρια θύματα6.
Οι μαζικές αγροτικές ταραχές στην Ουκρανία και άλλες περιοχές λόγω της βίαιης κολεκτιβοποίησης δίνουν λαβή στην έναρξη των εθνικών διωγμών. Σε αρχεία της GPU αναφέρονται 1.300 εξεγέρσεις αγροτών για το 1929 και 2.200 για το πρώτο τρίμηνο του 1930, με πάνω από 800.000 να συμμετέχουν σε αυτές και 20.000 καταδίκες σε θάνατο7. Ως αποτέλεσμα ξεκινούν ήδη από τότε μαζικές μετεγκαταστάσεις «ύποπτων» πληθυσμών, ιδιαίτερα Κοζάκων, στη Σιβηρία. Στη συνέχεια ώς και μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πολλές εθνικές ομάδες θα εκτοπιστούν βίαια: Γερμανοί του Βόλγα, Τάταροι της Κριμαίας, Τσετσένοι, Τσερκέζοι και Ελληνες8.
Στην Ουκρανία οι πολιτικές αυτές οδηγούν σε νέα έξαρση του εθνικισμού, με κύριο εκπρόσωπο τον Στέπαν Μπαντέρα. Οι δυνάμεις του Μπαντέρα θα συνεργαστούν στενά με τους ναζί στα 1941-44, παρ' ότι ο ίδιος θα φυλακιστεί λόγω της «απερισκεψίας» του να κηρύξει την ουκρανική ανεξαρτησία. Ωστόσο, ο Μπαντέρα, που έχει αναγορευτεί σε ήρωα από μερίδα της τωρινής δυτικόφιλης ουκρανικής ηγεσίας, δεν θα αποκτήσει μεγάλη επιρροή στον ουκρανικό λαό9.
Οι σταλινικές εκκαθαρίσεις θα πλήξουν και το Ουκρανικό ΚΚ, πιο ισχυρά από το ρωσικό Κόμμα. Το 1933, όταν ο Στάλιν καταργεί την ουκρανική αυτονομία, αυτοκτονεί ο Μ. Σκριπνίκ, από τους επιφανείς Ουκρανούς ηγέτες. Στα 1936-38 εκτελούνται 99 από τα 102 μέλη της Κ.Ε. του Ουκρανικού Κ.Κ., μαζί και όλη η ηγεσία του. Παράλληλα, αναζωπυρώνεται ο αντισημιτισμός, με χαρακτηριστική περίπτωση την εκτέλεση το 1952 δώδεκα Εβραίων ποιητών, πολλών Εβραιοουκρανών, στη «νύχτα των δολοφονημένων ποιητών». Μόνο μετά το θάνατο του Στάλιν και την άνοδο του Χρουστσόφ θα αντιστραφούν οι πρακτικές της εθνικής καταπίεσης. Η κατάσταση στην Ουκρανία θα εξομαλυνθεί, με την αποκατάσταση αρκετών δολοφονημένων ηγετών και την επιστροφή στο ανεκτικό μοντέλο εθνικών σχέσεων.
Το χθες και το σήμερα
Η ιστορική προσέγγιση φωτίζει και εξηγεί πολλές πτυχές των πρόσφατων γεγονότων.
Στην πολιτική αρθρογραφία των ημερών έχει τονιστεί πολύ το γεγονός ότι η νέα δυτικόφιλη ουκρανική κυβέρνηση περιλαμβάνει στις τάξεις της φασιστικά και εθνικιστικά στοιχεία. Αυτή η σωστή διαπίστωση κινδυνεύει να αποβεί παραπλανητική, αν δεν λάβει κανείς υπόψη ότι η Ουκρανία ήταν επί αιώνες το καταπιεζόμενο έθνος στις σχέσεις της με τη Ρωσία και τη σταλινική ΕΣΣΔ. Είναι αυτή η κληρονομιά καταπίεσης που ωθεί ένα υπολογίσιμο μέρος του ουκρανικού λαού να αναζητά μια διέξοδο στην αποδέσμευση από τη ρωσική επιρροή, και όχι οποιαδήποτε συμπάθειά του στους νεοφασίστες, που εκμεταλλεύονται τις περιστάσεις.
Από την άλλη, δεν πρέπει να λησμονείται ότι ο μεγαλορωσικός σοβινισμός αποτελεί ζωτική κληρονομιά και στήριγμα της τωρινής Ρωσίας του Πούτιν. Σε αυτό το πεδίο το καθεστώς του Πούτιν βρίσκει συμμάχους όχι μόνο στην ακροδεξιά του Ζιρινόφσκι, αλλά και στο ΚΚΡΟ, ο ηγέτης του οποίου, Ζιουγκάνοφ, έχει εκφραστεί κατά καιρούς επαινετικά για ακροδεξιούς σοβινιστές όπως ο σύμβουλος του Πούτιν, Αλεξάντερ Ντούγκιν, με τον οποίο διατηρεί αλληλογραφία ο Μιχαλολιάκος10.
Σε τελική ανάλυση, ο κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν ο κρατικός σοβινισμός και εθνικισμός της Ρωσίας είναι μεγαλύτερος, αφού βασίζεται σε παραδόσεις αιώνων και διαθέτει σήμερα πολύ σοβαρότερη οικονομική και γεωπολιτική ισχύ από την ουκρανική ελίτ.
Σημειώσεις
1. Παρατίθεται στο http://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Colonialism.
2. Λένιν, Απαντα, εκδ. ΣΕ, τόμ. 45, σελ. 359, 362.
3. Παρατίθεται στο Α. Κλόκε, «Εθνικό Ζήτημα: ο μαρξισμός, η εμπειρία του Οκτώβρη και το σήμερα», Μαρξιστική Σκέψη, τόμ. 8, σελ. 199.
4. Στο ίδιο.
5. Βλ. Ο. Πασχαλινάς, «Ο "Ανύπαρκτος" λιμός: ΕΣΣΔ 1931-33», στη συλλογή Ο Οκτώβρης και Εποχή μας, εκδ. Τόπος, σελ. 495 κ.ε.
6. Στο ίδιο, σελ. 500, 502, 505 κ.λπ.
7. Στο ίδιο, σελ. 504.
8. Για τις τύχες ειδικά της ελληνικής μειονότητας βλέπε Β. Αγτζίδης, «Οταν οι Ελληνες Κομμουνιστές πήραν την εξουσία», Μαρξιστική Σκέψη, τόμ. 8, σελ. 204-230.
9. Σε πανεθνική έρευνα στην Ουκρανία το 2009, μόνο το 14% είχε θετική γνώμη για τον Μπαντέρα, ενώ το 45% αρνητική, http://en.wikipedia.org/wiki/Stepan_Bandera#Attitudes_in_Ukraine_Towards_Bandera.
10. Βλέπε «Επιστολή Α. Ντούγκιν -γεωπολιτικού μέντορα του Β. Πούτιν- στον Ν. Μιχαλολιάκο», στο http://www.defencenet.gr/.
*Μέλος της Σ.Ε. της Μαρξιστικής Σκέψης